МЕҢГИЛЕРЛИГ БЕШ-БОГДА

  • просмотры: 51 |
  • 16 | Октябрь |2019

Интервью
Тыва Үндезин культура төвү хөй чылдар дургузунда тыва чоннуң байлак культуразын – уран чүүлүн, национал идик-хевин, адаан-мөөрейлиг оюннарын, ёзу-чаңчылдарын, ыры-хөгжүмүн, хөөмейин хөг­жүдер, кадагалаар, сайзыра­дыр, неп­тередир сорулгалыг ажылдап чоруур албан чери. Тыва төптүң чогаадыкчы кол­лек­тивиниң ажыл-ижи чылдан чылче хөгжүп турар дизе, чазыг чок. Оларның эрттирип турар фестивальдары, шуулганнары, мөөрейлери ханы ужур-уткалыг, киришпээн, четпээн-даа чери чок.
Бо чылдың август айның эге­зинде Моолдуң Цэнгэлде Беш-Богда ыдык дааның дагылгазынга киришкеш келгеннер. Ол чораан солун сургакчылаашкынының дугайында Тыва Үндезин культура төвүнүң удуртукчузу Игорь Көшкендейден чугаалап бээрин диледим.
– Беш-Богда – Моолдуң эң улуг ыдык даа. Бо күчүлүг бедик даглар үш чурттуң – Россияның, Моолдуң база Кыдаттың күрүне кызыгаарын тудуштуруп турар. Беш-Богданың дагылгазы Моолдуң күрүне чергелиг дагылгазынга хамааржыр, ол чурттуң ыдыктыг тайгаларының санынче кирген.
– Тывалар бо дагылгага бир дугаар киржип турганы ол бе?
– Беш чылда чаңгыс эртер бо дагылгага бир дугаар киришкенивис бо. Тыва төптен 8 кижи база Моолдуң Баян-Өлгий аймаандан Иргед Чимэддорж оглу Ганзоригтиң удуртулгазы-биле четкеш, аңаа киришкенивис, бис­ке канчаар-даа аажок ужур-уткалыг, солун болгаш уттундурбас болуушкун болган.
Дагылганы эрттирип турар кол сорулгазы – төрел чоннарны эвилелдээри, патриотчу медерелди хевирлээри. Ындыг ыдыктыг да­гыл­галарга киржирге, кижиниң Төрээн чуртунга, төрел чонунга ынакшылы оттур, ол хире күчү-күштүг.
– Ол ыдыктыг дагылганы кымнар организастап эрттирип турар?
– Бедии 5 муң метр чедип турар улуг тайганы бурун шагдан бээр дагып келген. Ол улуг дагылгага баш бурунгаар, час­тан тура белеткенип эгелээр. Мурнунда Беш-Богданы Цэнгэл тывалары дагыыр чораан. Улан-Баатордан келген моол башкылар да­гылганы чорудуп, улуг ном номчуур­ чораан.­ Бо чылгы дагылганы казах чон организастап эрттирди.
– Дагылга үезинде чүнү эң-не эскерип сонуургадыңар?
– Саң салыры ылгалдыг чорду.­ 12 бичии-бичии саңны 3-3 кылдыр 4 чүкче чыскаалдыр тургусканы онзагай. Ортузунда 13 дугаар улуг саң салган. Саң салырда, өдек өрттеткеш, артыш, аъш-чем дээжизин салыр боор чорду.
– Чүге Беш-Богда деп адааныл, Игорь Михайлович?
– Меңгилерден бүткен беш улуг ыдык тайга-сын. Солун чүүл – ында хемнер, черлер шупту тыва аттарлыг. Мурнунда Беш-Курбусту деп адап турган, база бир ады – Беш-Дыргак. Ылап-ла көөрге, беш адыр салаа ышкаш көстүр.
– Кандыг-даа улуг хемчег адаан-мөөрей, маргылдаа чок эртпес болгай. Силерниң делегация маргылдааларга кириштиңер бе?
– Беш-Богда дааның дагыл­газының бир кол кезээ – спортчу оюннар. Тывадан барган бистиң командавыс база оюннарга төлептиг кириштивис. Ча адар маргылдаага хөгжүмчү Артыш Монгуш тергиидээн. 64 мөге аразынга болган хүрешке 8 шыы­рак мөге аразынга Сыдым Монгуш илерээн.
– Мындыг улуг, ыдыктыг дагылгага киришкеш, кандыг бодалдарлыг чанып келдиңер, Игорь Михайлович?
– Моолдуң Цэнгэл тывалары Беш-Богданы бүгү тыва чон дагып келирин кыйгырып турдулар. Беш-Богданың улуг дагылгазынга чедип, аңаа киржири дег улуг аас-кежик чок. Тывавысче хей-аъдывыс бедик көдүрлүүшкүннүг чанып келген бис.
Алдынай АРАКЧАА.
Чуруктарны Тыва Үндезин культура төвүнүң архивинден алган.

Шын солундан алган материал