Кижи төрелгетенниң ажыглап, ижип-чип келген чеминиң төөгүзү үш уктуг дижир. Ол дириг амытаннардан, үнүштерден, сугдан кызымаккай күш-ажылдың ачызында тывылган.
Мал ажылдыг көшкүн тываларга эң таарымчалыг чем сүт дээрзин амыдырал бадыткаан. Олар сүттү үнелээр, хүндүлээр болгаш оон кылган янзы-бүрү чемнерни «ак чем» дээр. Сүттү бүгү чемниң дээжизи кылдыр санаар.
Байыр-наадым, куда-дой, аалчылар уткуп хүлээп алырда, чалаң сүттү азы сүттен кылган ак чемниң дээжизин сунуп сөңнээри – тываларның онзагай чаңчылы.
Үнген-кирген улуг-биче чонунга, ырак-узак чер чоруур кижилеринге өгнүң ээзи ак сүдүн сөңнеп сунар, ону тос-карак-биле октаргайже, оран-таңдызынче чажып өргүүр:
Сүзүглээштиң сүдүн өргүүр
Сүүр баштыг тайгаларым!
Амырааштың агын өргүүр
Ажай-буруул Таңдыларым! – дээш, сүзүглеп чалбарыыр.
УУРАК (АА)
Уурак – кандыг-даа малдың төрээн соонда бир дугаар сүдү. Ол онзагай бот-шынарлыг. Чаш малдың өзүп-доругарынга эргежок чугула бүдүмелдер ында бар.
Инек төрээн соонда баштай бызаазын эмзиргеш, арткан уураан саап, оран-чуртунче чалбарып өргүүр. Инек кышты хүр ашкан, эки чемнээн болза, ол ааның өңү кыскыл-сарыг, холга чыпшынып турар хоюг бот-шынарлыг болур. 2-3 хонарга уурак чидип, анаа чалаң сүтче шилчиир.
УУРАКТАН КЫЛГАН ЭЭЖЕГЕЙ. Шой пашче ууракты куткаш, улуг эвес отка хайындырар. Оон чоорту сарыг-сүт ылгалыр болгаш итпек үнүп келир.
Сарыг-сүттүң чартыын өске саваже кудуп кааш, артканынга итпекти кызыл-сарыг өңнүг болгуже улуг эвес отка сыргырадыр хайындырар. Сарыг-сүт төнүп, ак итпек кызыл-сарыг апаар. Ээжегейниң болганы ол.
Ээжегейни сооткаш, кадырбайн-даа чип болур. Бир эвес ээжегей хөй болза, кадырып алыр.
ИТПЕК. Сүттү хайындыргаш, ооң кырынче хоюдур былгап каан ажыг эвес таракты кудуптар. Элээн болганда сарыг-сүт кырынга итпек үнүп кээр. Чиг сүттүң иртпээ чымчак, амданныг болур. Ол дугайында улус мынчаар ырлажып чораан:
Инек малдыг мээң авам
Итпектеп олур-ла боор.
Итпээниң-не хоюг черин
Меңээ салып олур-ла боор.
ЧАЛАҢ СҮТТЕН КЫСКАН БЫШТАК. Чаа сагган сүттү улуг шой пашка хайындырар. Сүт көдүрлүп келирге, хоюдуп каан ажыг эвес таракты кырынче кудар. Элээн болганда сарыг-сүт кырынга итпек, а ооң кырынга ак көвүкчүгеш үнүп келир. Ол итпекти тускай белеткеп каан быштак кызар хапка изии-биле каггаш, калбак-ыяш кырынга салгаш, ол-бо талазындан аян-хевир киир иткилээш, кайы хире, кандыг хевирлиг быштак кылып алыр күзелдигил, ынчалдыр хапты сый тудар. Азыгларын аянчыдар. Ооң соонда база бир калбак-ыяшты кырындан салгаш, аарзымаар даш-биле базырып каар. Шоолуг эвес үе эртерге, быштакты хавындан ужулгаш, калбак-ыяшка салгаш, быштак хавы-биле шып каар.
#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#тыва_чемнер
