ТАРАКТАН КЫЛГАН ААРЖЫ. Таракты ыяш савага көвүдедир чыыр. Сава долуп келирге, шой пашка куткаш, отка элээн үр хайындырар. Тарак хайынгаш, божаже шилчиир. Божаны өске савага куткаш соодар. Соой берген божаны ааржы таарынга куткаш, сарыг-сүдүн ылгазын дээш, ийи ыяш өрген аразынга азып каар. Сарыг-сүдү ылгалып төгүлгеш, таарга өл ааржызы артып каар. Ол ааржыны калбак ийи ыяштың аразынга салгаш, аар чүък-биле базырып каар. Ол базырыгга бүдүн чартык хонук хире чыдып болур, оон ыңай үрели бээр. Өл ааржыны чүъгүнден адыргаш, ааржы кадырар тускай хөмге каггаш, бичеледир үүреткеш кадырар.
Ааржыны өремелеп-даа, кыжын шайга-даа каап чиир. Чайын чөкпек кутканда, аңаа холуур. Ааржы чемден аңгыда, эм бот-шынарлыг. Хей соокка алысканда, баш аараанда, шайга каггаш, дериттир аартаар, чылыгланыр. Дериткеш, аараан кижи сегиир.
ӨРЕМЕЛИГ ААРЖЫ АЗЫ ЭЭЖЕГЕЙ. Ааржыны азы ээжегейни улуг тавакка ургаш, кырынга чаа эскен өремени аянныг кылдыр салыр. Ону улус аяктарынга каггаш, холуй былгап чиир иийикпе, азы кырынче сүттүг шайны куткаш аартаар.
ХУУРУТ (КУРУТ). Өл ааржыны чүъгүнден адыргаш, калбак ыяшка салгаш, дөрбелчин, төгерик азы узун чиңге хевирлиг чугажак кылдыр кезип алыр. Кезип алган өл ааржыны ааржы кургадыр савага эвиредир /кургадыр/. Өзээ шала кургавайн чорда, удазынга дискеш, өгнүң хана бажынга, бедик ынаазынга азып каар. Ол чоорту аажок кадыг кылдыр кадып каар. Ону курут дээр. Бо тыва чемни колдуунда бичии уруглар хемирип чиир. Ажыксыг амданныг чем.
ТИГЕР ХОЙТПАК (БИЛЕМЕК). Ажый берген таракты тигер хойтпактың хөреңгизи кылдыр алыр. Ооң кырынче инектиң чиг-даа, бышкан-даа сүдүн кудуп болур.
Шаанда тигер хойтпакты инек, теве кежинден кылган тускай көгээрлерге ажыдып ап чораан. Көгээрде хойтпакче сүт азы ажый берген таракты куткаш, бышкы-биле экидир быжар. Изиг хүнге азы өгге үр тургаш, хойтпак ажыыр. Ажый берген суук хойтпакты билемек дээр. Билемекти хайындыргаш, оон шими арагазын, божаны, өл-ааржыны, шууруун / бүлгээр / итпээн алыр.
ТИГЕР ХОЙТПАКТЫҢ ҮЗҮ. Көгээрде хойтпакты бышкы-биле үр быжарга, ооң кырынга ак үс борбактажып эгелээр. Ол үстү тускай идишке чыыр. Сава дола бээрге, экидир былгааш часкаар. Часкап каан хойтпактың үзүн шой пашка чоорту хайындырар. Чөкпектен үс ылгалып эгелээр. Ол үстү шүүр дамчыштыр өске саваже кудуп алыр.
Тигер хойтпактың үзү онзагай амданныг, шала ажыгзымаар. Ол үстү кандыг-даа чемге, өл-шыкка удур эм кылдыр ажыглаар.
#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#тыва_чемнер
