СҮТТҮГ ШАЙ

  • просмотры: 51 |
  • 23 | Март |2020

Тыва үндезин чемнерниӊ даӊзызынче шайныӊ кирген төөгүзү узун. Шай деп үнүш Кыдаттыӊ таарымчалыг бойдузунга өзүп, бүдүн бөмбүрзекке тараан. А Тываже шай кожа Моолдан ХV вектиӊ төнчузүнде келген.
Сүттүг шайныӊ көрүжү, чаагай чыды, амданы чемиш шынарындан аӊгыда хөй-ле чүүлдерден хамааржыр: савазындан, сүттен, сугдан, чылдыӊ үезинден, өг ээзиниӊ чемзиг холундан, харын-даа салган оттан.

Шаанда чем хайындырар сава колдуунда-ла шой паштар турган. Тывалар сес янзы паштарлыг: тос таӊма, алгый, чалбаа, чеӊгии, чалгыяк, чылапча, казан, казандык. Шай, сүт хайындырар паштар колдуунда алгый биле чалбаа. Саваны ажыглаарыныӊ мурнунда ооӊ иштин албан чемиктирип аар. Паштыӊ иштинге баштай сугну чылыткаш, шавага ыяштарныӊ иштинде эӊ кадыг, сыйылбас быжыг, кургаткан күске-даязындан кылган дүрбүүш-биле аштаар. Ооӊ соонда сугну төпкеш, шойт-шыйт изиг пашты чаг-биле чоткаш азы саржаг дамдылады каапкаш, инек кудуруундан кылган чүлгүүш-биле чула аштап, чүлгүп кааптар чораан. Паштыӊ ишти дески кылаӊ кара болза, шай хайындырарынга белени ол. Шойнуӊ 95 хуузу демирден бүткен. Шак ынчаар белеткээн шой паштыӊ иштинге кончуг чуга, кадыг, белен чүвеге үрелбес шырыӊма каът тыптып кээр. Шайныӊ химиктиг тургузуунда 130-ден эвээш эвес бүдүмелдер бар. Бир эвес пашты ынчаар белеткевес болза – сүтке, шайга паштыӊ демири дээр, ооӊ түӊнелинде олар көгерер, амданы, хоолузу кудулаар, шайда болгаш сүтте бар витамин С буураар.

Пашты отка тиккеш, сугну куткаш, кызыл дусту каапкаш, шарлан азы теректен кылган халып-биле дуглаптар. Халыптаар чылдагааны: сугнуӊ изотоп тургузуу өскерилбезин дээш. Шайже кызыл дусту каап турары база анаа эвес. Тывалар кызыл дусту үнелиг эм дээр. Чижээ, Өвүр дузунда калий, магний, демир, бром деп элементилер кирген. Суг чаа-ла аӊдарлып чорда соктаан шайны каггаш, хымыш-биле «чемин үндүр» саарып кириптер. Болган кара шайны өӊү ак болгужеге чедир сүт-биле сүттээш, саарбышаан сүдүн быжыр хайындырар. Ынчанмаска өреме ылгалып үнүп кээп болур. Шай сүттээр эӊ эки сүт – хой сүдү. Ооӊ соонда – иви, сарлык, өшкү, бызаалыг инек сүдү. Чылдың үезинден база хамааржыр. Эң-не тааржыры – күскү сүт. Ол хоюг болгаш үстүг болур. Инектиң, хойнуң, өшкүнүң эң баштайгы аазын (сүдүн) «чоржак аа» дээр. Аа-биле сүттээн шай эң онза амданныг.

Сүттүг шай – суксун болгаш тодуг чем. Сүттүг сарыг шайга онза амдан киирер дээш, янзы-бүрү чемнерни, оъттарны болгаш оон-даа өске чүүдерни каггылаар. Хоорган шеӊне, ыт-кады, чигир-сиген, чойган карты, чымза дазылы болгаш бүрүлери шайга онза амдан киирип, эм бооп чоруур.


О.О.Бартан «Тываларныӊ национал чеми болгаш үнүштери»

#тыватөп

#Центр_тувинской_культуры

#тыва_чемнер