«Делегейниң дириг эртинези» М. Б. Кенин-Лопсан

  • просмотры: 51 |
  • 10 | Апрель |2020

Моңгуш Бора-Хөө оглу Кенин-Лопсан – эртемден, шинчилекчи, этнограф, төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Дээди хамы, Тываның Улустуң чогаалчызы. Тыва Республиканың Баштыңының — Чазааның даргазының С.А. Сарыг-оол аттыг чогаал шаңналының лауреады. «Улустарның найыралы», II-ги чаданың «Ада-чуртунга ачы-хавыязы дээш», I-ги чаданың «Буян-Бадыргы» орденнерниң эдилекчизи. «Делегейниң дириг эртинези» деп бүгү делегейде хүндүлүг аттың эдилекчизи. М.Б. Кенин-Лопсаң 1925 чылдың апрель 10-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Чаш-Тал деп черге төрүттүнген. Адазы, Моңгуш Бора-Хөө Келдегей оглу аңчы, тоолчу болгаш чер чарыкчызы чораан. Авазы, Моңгуш Сендинмаа Шиижек уруу тоолчу болгаш ус-шевер чораан. Тос ажы-төлдүг өг-бүлениң 6 дугаар оглу. Монгуш Кенин-Лопсан 1947 чылда Кызылдың №2 ортумак школазын дооскаш, Ленинград университединиң Чөөн чүк факультединиң филология салбырынче өөренип кирип алган. Университетти 1952 чылда чедиишкинниг дооскаш, Кызылдың башкы училищезинге тыва дыл, чогаал болгаш педагогика башкызы болуп ажылдаан. Тываның ном үндүрер черинге редакторлап база ажылдаан. Ол хөй санныг романнарның, шүлүктер, рассказтар болгаш балладалар чыындыларының автору.

1964 чылда М. Кенин-Лопсан Тываның музейинге улуг эртем ажылдакчызы бооп ажылдап эгелээн. 1982 чылда “Тыва хамнаашкынның сюжеди болгаш поэтиказы” деп темага кандидат эртем чадазын база ооң соонда 1997 чылда “Тыва хамнаашкынның этнографтыг шинчилээшкинниниң айтырыглары: хамнаашкынның аас чогаалынга даянып ” деп темага доктор атты камгалап алган. Тыва хамнаашкынга тураскааткан дыка хөй монографияларның автору. Бо темага лекция номчуп, делгелгезин көргүзүп, Австрияга, Швейцарияга, Бельгияга, Германияга, Италияга, АКШ-ка чораан. Хамнаашкын шинчилелиниң американ фондузу 1994 чылда аңаа «Хамнаашкынның дириг эртинези» деп атты тывыскан, ындыг ат делегейде чүгле үш кижиде бар. М. Кенин-Лопсан хөй чылдар тургузунда тыва үндезин культураны шинчилеп, өөренип, ооң бот-тускайлыын илередип, салгалдарга өгбелерниң сагыш-сеткил культуразының өнчүзүн арттырып, дамчыдып бээри-биле улуг үлүг-хуузун киирип, эвээш эвес ажылдарны чорудуп, чырыкче номнарны үндүрген. Оларның аразында: “Тыва чаңчыл”, “Традиционная культура

тувинцев”, Обрядовая практика и фольклор тувинского шаманства, “Алгыши тувинских шаманов. Тыва хамнарнын алгыштары” дээш оон-даа өске. Монгуш Борахович тыва кижиниң амыдыралының чадаларын (төрүттүнери. өзери, чок апаары), ооң сайзыралын, долгандыр бойдус-биле тудуш харылзаазын, көшкүн амыдыралдың өзээ – көдээ ажыл-ишти, оран-савазын тодаргайлыы-биле шинчилеп, бижээн.Салгалдан салгалче дамчып келген чаагай езу-чаңчылдарга – чаш уругну кижизидери,мал азыраары, оран-таңды дагыыры, көжериниң чурумнары, куда-дой дүжүрери, алгыш-йөрээлдер дээш оон-даа өске хамааржыр. Бо бүгүдени долузу-биле шинчилеп, чыып, тайылбыр ажылдарын чорудуп, бар күжүн, дыжын харамнанмайн, чуртталгазының улуг кезиин бодунуң чонунуң культуразын арттырып, нептереп тарадырынга бараалгадып чоруурунга канчаар-даа аажок өөрүп, үнелеп, четтиргенивисти илередир-дир бис.

#тыватөп#Центр_тувинской_культуры#Кенин_Лопсан

Назад