КИЖИЗИДИЛГЕНИҢ ЭГЕ ЧАДАЛАРЫ

  • просмотры: 51 |
  • 19 | Апрель |2020

Кижизидилгениң кол өзээ – өг-бүле. Ол бичии чаштың өзүп келгеш кандыг кижи болурун тодарадып тургузары ада-иениң киириштирген үлүүнден колдуунда хамааржыр. Кижизидилгениң эге чадазы – уругларын күш-ажылга өөредири. Уругларны ажыл-ишке өөредири болгаш кижизидери ниитизи-биле дөмей-даа болза, оол- кызының аайы-биле ылгал база турган. Чижээ, кыс уруглар 4 – 5 харлыг турда-ла, эгезинде аяк чугдуртуп, келген аалчыларга шайны хүндүткелдии-биле сундуруп, хой-өшкү, инек сагдыртып, алгы-кеш ууштадып, хеп даарадып өөредир. Кыс уругну кижизидериниң бир талазы – ону чымчак сеткилдиг, аксы быжыг, арыг-силиг, эрес-кежээ болурун ада-ие уруунга сургаар.

Оол уруглар 3-4 харлыг турда-ла, мал кырынга олуртуп эгелээр. Бичиизинде-ле анай-хураган карактадып, хой-өшкү бажын дозуп өөредир, ооң соонда аалдан малды үндүрүп-киирип, хойну кадарып эгелээр чораан. Чоортуу ачалары, акылары оолдарны оон нарын ажылдарга – чылгы сүреринге, тараа шөлдерин аштап-арыглап, оларны суггарарынга, мал кажаазын тудуп, ооң иштин аштап-арыглап, септеп, инек, аът кештерин эттеп, аргадан ыяштап аарынга өөредип, оон аңнап чоруурда, эдертип эгелээр турган. Ындыг аргалар амыдыралдың ала-чайгаар тургустунуп келир негелдези.

Үштен он үш харга чедир оол, кыс уругларның кылып болбас чүүлдери
• Бичии кижи оттуг кезек тудуп алгаш, ойнап болбас чоор. От дээрге тыва кижиниң ыдыы.
• Кижи мөчээн өгге бичии кижилер бабас чоор. Мөңге уйгузун удаан кижиниң чанынга дааш-шимээн үндүрбес.
• Бичии кижи өске кижиниң чүвезин оорлавас чоор. Актыг кижиниң чүвезин оорлап чораан кижи хилинчектенип өлүр дижир.
• Бичии кижи эш-өөрүн мегелевес чоор. Мегечи кижи кара нүгүл тарадыр дээр. Оор, мегениң оруу чаңгыс – тамыга кирер дижир.
• Бичии кижи таакпылап болбас. Бичиизинде таакпылаан кижиниң чеди өкпези эстип калыр дижир.
• Бичии кижи арага ижип болбас, угааны сээдең апаар. Бичиизинде арага ишкен кижи кырып келгеш, кирер өг тыппас дижир.
• Улуг улустуң чугаазынга бичии чаштар дооразындан киришпес. Улуг назылыг кижиң адын дорт адавас.
• Хем сугларже, кайы-хамаанчок пок октап болбас, пок октаан кижи аарыыр.

Алган дѳзү:
1) Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017, с. – 15
2) Донгак С. Ч. Тыва кижизидилгениң чаңчылдары – Кызыл, 2017, с. – 10

#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#кижизидилге