Тыва кижи эъттиг сөөк кагбас чаңчылдыг. Бир эвес эъттиг сөөк каар болза, малы хораар дижир. Өрге диштери үнүп келген азы ийи удургу диштери үнүп келген оолдарга болгаш кыстарга хой бүүрээн чиртип өөредир чораан. Төлдүң диштери шымбай четчележип келирге, хой ээгизин канчаар хемдиирин айтып бээр турган. Ээгиниң калбак ужундан ызыргаш, суудур тыртарга, ээгиниң эъди чиңге бажынга чедир сойлу бээр.
– Ээгиге өй болган-дыр аа! – деп, кырган-авазы, кырган-ачазы азы авазы болгаш ачазы ээгини хемдээн төлүн чассыдып чаптаар.
Хойнуң чарнын чиңге бажындан эгелеп хемдиир. Чарын эъдин чааскаан чивес дээр, чүге дээрге багай чүвеге таваржыр. Бир эвес чарын эъдин кым-бир кижи чааскаан чиген болза, алызы барып мунар хөлге аъды кижен теп өлүр дижир. Даайының чанынга чээни кижи чарын эъди чип болбас, доңгун чаңныг болур дижир.
Кырыны чиңге бажындан эгелеп хемдиир, кедизинде баргаш, туттунгур кижи болур дижир. Чилиин чиир дээш, кырыны бижек-биле чара какпас, чылгы чылгылаар оол тывылбастай бээр дижир. Кырының эъдин хемдээш, кош бажы тудуш чилиглиг сөөгүн ол-ла хевээрзин бүдүнге арттыргаш, ыдыктап каар. Ол болза кош-кырының аразында хензиг үтке терезин суккаш, азы кадыг сиген суккаш, өгнүң эжииниң аксында хана бажынга халаңнадыр азып каары-дыр. Ооң чажыт утказы болза «Чилиглиг кош-кыры аалдың чылгызын карактап турары» ол болур.
Сөөк хемдиири база чурумнуг. Чилиглиг сөөктү черле чиңге ужундан эгелеп хемдиир. Үттүг-чарынны үт чок талазындан эгелеп хемдиир. Чоданы кажыктыг чиңге ужундан эгелеп хемдиир.
Кандыг-даа сөөктү эъди-биле каар болза, хилинчээ чедер дижир. Тыва кижи бодунуң оолдарын сес харлыыдан эгелеп сөөк хемдиир кылдыр өөредир чаңчылдыг. Онза чараштыр хемдиир ужурлуг сөөктер бар. Хойнуң, өшкүнүң, инектиң, сарлыктың довук сөөктерин кылаңайнып турар кылдыр чараштыр хемдиир. Довук сөөктерин чараштыр хемдиирге, чараш кыстар база чараш оолдар төрүттүнер дижир.
Хойнуң болгаш өшкүнүң кажыктарын хемдиир, ооң чажыт утказы болза чылгылары көвей болур дижир. Эң чараштыр хемдээн кажык болза эң чүгүрүк аът болур дижир.
Хойнуң болгаш өшкүнүң дорзук сөөктерин чараштыр хемдиир, ол болза чүгүрүк ыттарлыг болурун угаадып турар. Эң чараш хемдээн дорзук сөөгү база эң чүгүрүк аңчы ыт болур дижир.
Кажык-биле төлгелээр чаңчыл турган. Бир кажыкта хойнуң, өшкүнүң, инектиң база аъттың сомалары бар болгаш сүнезини бар. Төлгелээр кажыктарны хоюдур хемдиир болгаш оларны будувас.
Тыва чон кажыктарны безин дамчыштыр ажы-төлүн мал-маганга, дириг амытаннарга кээргелдиг, хумагалыг болурунга кара чажындан өөредип чораан. Кызыл дыт чөвүрээзин сугга хоюдур хайындыргаш кажыктарны янзы-буру өң-баазын кылдыр будугулаар болгаш оларны бичии чаштарга таныштырар чаңчыл болза бистиң өгбелеривистиң база бир ыдыктыг чаңчылы.

#Тыва #Тыватөп #Тыватоп #тывачаңчыл #тывачанчыл #улусчу_педагогика

Алган дөзү: Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва чаңчыл». Кызыл, 2010.
Чурук каасталгазы: Василий Балчый-оолдуу