ТЫВА БИЖИКТИӉ 90 ЧЫЛЫНГА

  • просмотры: 51 |
  • 3 | Июнь |2020


Бо чылын тыва чоннуӊ амыдыралынга эӊ улуг төөгүлүг болуушкуннарныӊ бирээзи – тыва бижиктиӊ тургустунганындан бээр 90 чыл ою. Ону июнь 30-де демдеглеп эрттирер бис. Бижиктиӊ тыптып келген соонда, 1930 чылдан бээр тыва дыл улуг өскерлиишкиннерге таварышкан, таваржып-даа турар. Бир таварылгада оларны бурунгаар базымнар деп база чугаалап болур, ынчалза-даа чидириглер база бар. Ынчангаш дылдыӊ чүгле сайзыралы дивейн, өскерилгелер дугайында чугаалаары таарымчалыг.Ол өскерлиишкиннерде эӊ улуг чедиишкин – тыва дылдыӊ стильдериниӊ немежип, сайзырааны-биле дылдыӊ литературлуг янзызыныӊ хевирлеттингени. Бижик чок үеде тыва дыл аас чугааныӊ болгаш байлак аас чогаалыныӊ дылы турган. 1930 чылда тыва бижик тургустунганыныӊ соонда, тыва чон төрээн дылын ажыл-амыдыралыныӊ янзы-бүрү байдалдарынга дүүштүр ажыглап, сайзырадып келген болгаш, турган стильдерге немей дылдыӊ албан-херек, публицистика, эртем, чечен чогаал стильдери тыптып, сайзырап эгелээн. Литературлуг тыва дылдыӊ нормалары тодараттынып, академиктиг грамматикада, словарьларда, орфография дүрүмнеринде быжыглаттынган. Амгы үеде тыва дыл – Тыва Республиканыӊ күрүне дылы деп статустуг литературлуг дыл. Ол дээрге дылдыӊ сайзыралыныӊ дээди чадазында турарыныӊ херечизи-дир. Чоннуӊ болгаш дылдыӊ төөгүзүнге 90 чыл улуг эвес хемчээл, ынчалза-даа бо эрткен үеде тыва дыл бодунга турган шупту байлактарын, курлавырларын ажыглап тургаш, улуг сайзыралдыг болган. А ол шимчээшкинни, өскерилгелерни дылдыӊ эдилекчилери боттандырып турганы, турары билдингир, ындыг-даа болза маӊаа чурттуӊ национал политиказы улуг рольду ойнаан. Бо айтырыгга хамаарыштыр элээн делгереӊгей тайылбырны киирери чугула. Ону чечен чогаал стилиниӊ, ону сайзырадырынга чоруттунуп турган хемчеглерниӊ чижектеринге көрээлиӊер. Дылдыӊ сайзыралыныӊ дугайында бадыткалдарны, бир-ле дугаарында, тыва дылдыӊ кончуг байлак чечен чогаал стили тургустунгаш, сайзыраанындан көрүп болур бис. Ооӊ херечизи – тыва дылда бижиттинген хөй санныг чечен чогаал номнары, «Улуг-Хем» сеткүүлү, тыва дыл кырында солуннарныӊ литературлуг арыннары, амгы үеде интернет четкизинде үнүп турар чогаалдар. Чечен чогаал дылы бир онзагай, ол аас чогаалындан база угун-дөзүн алза-даа, оон база ылгалдыг. Чечен чогаал стилиниӊ чурумнарынга дүүштүр тургустунган, бир тудупкаш, салдыкпайн, төнчүзүнге чедир номчуй кааптар, катап-катап номчуксаар, сценага көрүп, дыӊнап мага ханмас ырыларныӊ сөстери, чогаалдар кайы хөй. Оларныӊ хөй кезиин школа программазынче киирген, ынчангаш тыва дыл өөренип турар школачылар олар-биле таныжып турар. Чечен чогаал стилиниӊ кайгамчыктыг оккур сайзыралы Тываныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ, Тываныӊ ном үндүрер чериниӊ күрүнеден көргүзүп турган деткимчезиниӊ ачызында болган. Ындыг-даа болза 90 чылдардан бээр чечен чогаал номнарыныӊ парлаттынып турар тиражы аргажок эвээжээнинден сөөлгү үеде үнген чогаалдар номчукчуларга шоолуг-ла билдинмес артып турар. Ооӊ чылдагааны-биле тыва дылдыӊ эдилекчилери төрээн дылыныӊ үлегерлери-биле болур-чогууру-биле таныжып шыдавайн турар. Чамдыктары тывалап номчууру безин каӊдай болгаш, билип шыдавайн баар. Моон алгаш көөрге, тыва дыл чегей эвес, а ону билириниӊ, аӊаа чугаалаарыныӊ деӊнели кудулай берген. Кижилерниӊ төрээн дылынга хамаарылгазы кошкай берген деп болур. Шак мындыг илчирбеленчек ниитилел харылзаалары амгы үеде кончуг көскү апар чыдар. Чечен чогаал номнарын номчууру бүгү талалыг ажыктыг дээрзи маргыш чок. Бети дээрге, кижи номчуттунуп олургаш, сөстерниӊ шын бижилгезин боду-даа билбес чайгаар шиӊгээдип алыр аргалыг. Номчаан чүүлүн сайгарарга, угаан-бодалы сайзыраар; билип алган чүүлүнден амыдыралчы дуржулгазы немежир дээш, оон-даа өске. Тыва дылда номнар 20-25 муӊ тиражтыг парлаттынып турда, библиотекаларже чаӊгыс номну 20-30 экземпляр чедир чорудуп турган болгаш, ону номчуур кижи саны хөй турган. Сөөлгү 2-3 чылда номнарныӊ тиражы арай деп 1000 экземплярга келди, 400-500 чедир баткан турган. 2000 чылдарга чедир төрээн дылын өөренмес мен, чоор ону дээр кижи кончуг ховар турган. Ам дыка хөй ада-ие уругларынга тыва дылды өөретпес класстарже киирип эгелээрге, төрээн дылынга чугаалаар-даа болза, шын номчуп, бижип билбес уругларныӊ саны база көвүдей берген. Дараазында шын бижип, номчуур кижилер эвээжей бээрге, дылдыӊ байдалы канчап баарын баш бурунгаар тодарадып болур. Чүге дээрге чогаалды чүгле бижиир эвес, номчуур улус турда, дылдыӊ сайзыралыныӊ дугайында чугаалап болур. Ол харылзаалар доктаай бээрге, дыл чаӊгыс байдалга туруп азы харын чедип алган туружун чидирип эгелээр. Ынчан күрүне дылы деп деӊнелинге дүгжүрү берге апаар. Шак ынчаар тыва кижи бүрүзү бодунуӊ дылын хүндүлеп, үнелеп турары ооӊ херек кырында дылын билиринден дорт хамаарылгалыг. Тыва чон ниитизи-биле бодунуӊ дылында шын бижип турары интернет четкизинде бижээн демдеглелдерден, медээлерден көску. Оларны номчааш, ооӊ авторун тыва дылды школага багай эвес өөренип алган-дыр, номчуттунар, дылын эки билир кижи-дир деп билип ап болур. Аразында каӊдай, тыва чугаа этикединге, культуразынга таарышпас чүүлдер база тургулаар, оларныӊ авторлары шоолуг-ла номчуттунмас, билиглерин сайзыратпас, сонуургал чок кижилер-дир деп болур. Ɵскээр чугаалаарга, бижимел чугаа кижиниӊ билииниӊ, ниити культуразыныӊ көскү херечизи-дир. Публицистика стили республиканыӊ солуннарыныӊ, радио, телевидениезиниӊ ачызында 90 чылдарга чедир улуг сайзыралды алган турган. Публицистика стилиниӊ янзы-бүрү жанрларыныӊ: очерк, медээ, аналитиктиг статьялар, мурнуку чүүл, интервью, репортаж дээш оон-даа өске хевирлериниӊ дылы тодарап үнүп келген турган. Амгы үеде солуннарныӊ саны эвээжеп, радионуӊ, теледамчыдылгаларныӊ эфирже үнер шактары кызырлып, журналистерниӊ саны эвээжеп келгени-биле публицистика стили чаӊгыс черде доктаай бергени көскү апарган. Эртем дылы төөгү, тыва дыл болгаш чогаал шинчилелдери-биле кады тыптып келген. Бо стильдиӊ 3 янзызы бар: чиӊгине эртем, эртем-өөредилге, эртем-тайылбырлыг. Оларныӊ тус-тузунда байдалы чаӊгыс аай эвес. Амгы үеде тыва дылда чиӊгине эртем стили база улуг сайзыравайн турар. Янзы-бүрү словарьлар, тыва орфографияныӊ дүрүмнери үнүп-даа турар болза, ханы эртем сайгарылгалары тыва дылда үнмейн турар. Ооӊ кол чылдагааны – өске эртемденнер-биле кылган ажылдарыныӊ түӊнелдерин сайгаржырда, шуптузунга билдингир орус дылга бижиири таарымчалыг. Оон аӊгыда, кандыг-даа дылдарны сайгарып, шинчилеп тура, кандыг-бир билдингир дыл теориязынга даянып алгаш, шинчилелдер чорудар. Чижээлээрге, тыва дылдыӊ Эрзин-Тес улузунуӊ чугаазыныӊ үн системазын А.Ч.Кунаа 50 чылдарныӊ төнчүзүнде 60 чылдарныӊ эгезинде Ленинград университединге эксперименталдыг фонетика аргаларыныӊ дузазы-биле шинчилеп турган. Дараазында 80-90 чылдарда Новосибирскиге сураглыг фонетист В.М.Наделяевтиӊ удуртулгазы-биле тыва дылдыӊ ажык үннериниӊ дугайында К.А.Бичелдей, ажык эвес үннериниӊ дугайында С.Ф.Сегленмей шинчилелдер чоруткан. А 2000 чылдарда В.М.Наделяевтиӊ өөреникчизи И.Я.Селютинаныӊ удуртулгазы-биле сүт-хөл аялгазыныӊ ажык эвес үннерин С.В.Кечил-оол, каа-хем аялгазыныӊ ажык үннериниӊ дугайында И.Д.Дамбыра эртем ажылдарын кылган. Шак ынчаар барык-ла чартык чүс чыл иштинде ийи эртем школаларынга 5 тыва эртемден белеткеттинген, оларны салаа базып санап болур. Тускай техника ажыглап тургаш чоруткан шинчилелдер чүгле ол угланыышкынга таарыштыр ажыглаар терминнерлиг болур. Чижээлээрге, дистрибуция, спектрограмма, дентопалатограмма дээн ышкаш. Эксперименталдыг фонетика терминнерин дылдыӊ өске адырларында ажылдап турар эртемденнер безин ажыглавайн турар. Ук терминнерни каш-ла санныг эртемденнер ажыглап турар болганда, тыва дылче очулдурар кандыг-даа барымдаа чок. Ынчангаш чиӊгине эртем стилин тыва дылга сайзырадыры боттуг чылдагаанннарныӊ хараазында болдунмас деп чүве көстүп турар. Кайы-даа эртем ажылдарыныӊ чонга херек болгу дег түӊнелдерин эртем-тайылбырлыг ажылдарга болгаш өөредилге номнарынга ажыглаар. Ынчангаш тыва дылда эртем стилиниӊ эртем-өөредилге, эртем-тайылбырлыг янзылары сайзыралды алган. Ооӊ каш-ла көскү херечилери – янзы-бүрү өөредилге черлеринде ажыглап турар тыва дыл болгаш чогаалдыӊ өөредилге номнары, Ч.М.Доржунуӊ чоокта чаа үнген «Мен тыва мен» деп дептери … . Бо талазы-биле чидиг айтырыглар чок деп болбас, оларны дараазында өске темаларга хамаарыштыр сайгарар бис. Албан-херек, документилер дылы Тыва Арат Республика үезинде чаа-ла тургустунуп бар чыткаш, улуг сайзыралды ап шыдавааны база билдингир. Чылдагааны – күрүне албан-херек документилери чурттуӊ күрүне дылы – орус дылда чогааттынып, кылдынып турар, оларныӊ чамдыктарын тыва дылче очулдуруп турар. Албан-херек черлери аразында харылзааларны база орус дыл кырында чорудуп турар, ынчангаш албан-херек стилиниӊ 3 хевириниӊ чүгле хамаатыларга хууда хамааржыр документилер тыва дылда бижиттинип турар. Бо стильди болур-чогуурунуӊ шаа-биле ажыглап болур, ынчангаш ооӊ сайзыралын чедип алыр байдал тургустунуп келири чугаа чок. Ынчангаш Тыва Арат Республика үезинде бо стиль элээн сайзыралды алган тургаш, амгы үеде ол байдалдан бадып келген. Түӊнеп чугаалаарга, тыва дыл хереглели бар адырларда бодунуӊ сайзыралын ап, улам быжыгып турар, а чамдык таварылгаларда ооӊ хүлээлгелери кызырлып бар чыдары-биле ону хандырып турар стильдер чаӊгыс байдалда доктаап турупкан. Тыва бижиктиӊ 90 чылын демдеглеп тура, дылда иле көстүп турар бурунгаар базымнарны демдеглевишаан, четпестерни база айтыр апаар. Чүгле боттуг сайгарылганы кылып тургаш, бурунгаар базымнарны кылып, чедиишкиннерге кээр. Маӊаа боттуг чылдагааннарны, байдалдарны база кичээнгейге алыры чугула. Хүндүлүг номчукчу! Дараазында чүүлдеривиске дылдыӊ тодаргай материалдарын сайгарар бис. Бир эвес сонуургап турар айтырыгларыӊар бар болза, бисче бижип болур силер. Болур-чогууру-биле харыылап, тайылбыр бээрин кызар бис. Ужурашкыже!

Назад