ТЫВА БИЖИКТИӉ 90 ЧЫЛЫНГА

  • просмотры: 51 |
  • 28 | Июнь |2020

Хүндүлүг чонувус,
Тыва үндезин культура тɵвү силер бүгүдеге тыва бижиивистиң тозан чыл ою таварыштыр изиг байырны чедирип тур!
Тыва бижикти хүлээп алгаш, чонга тарадып эгелээнинден бээр, тыва дылдыӊ албан-херек, публицистика, эртем, чечен чогаал стильдери немей тыптып, аас болгаш бижимел хевир деп ылгалдарлыг апарганы көскү. Ук чүүлдү адалга дугайында, ону тыва чон аас болгаш бижимел чугаазынга канчаар ажыглап турарын, ында болуп турар өскерилгелерни сайгарган ажылдан ɵɵренип, кɵрүп болур силер.
Силерге чараш байырлал уткуштур бараалгадып турар үндүрүлгевиске филология эртемнериниң доктору, Тыва үндезин культура тɵвүнүң эртем килдизиниң удуртукчузу М. В. Бавуу-Сюрюннуң ажылын таныштырар-дыр бис. Солун болгаш ажыктыг боор деп идегеп артывыс!

АДАЛГА. ООӉ-БИЛЕ ХОЛБАШКАН ЧУГАА КУЛЬТУРАЗЫНЫӉ, ЭТИКЕТТИӉ АЙТЫРЫГЛАРЫ
Адалга дээрге чугааны дыӊнаар кижини (азы чүвени) адаар сөс азы сөс каттыжыышкыны. Чижек: Эргим чонум, амыр-мендиӊерни айтырдым. Бо чижекте адалга – Эргим чонум , ооӊ делгереӊгей хевири. Аас чугаага үн доктаашкынныг болгаш бир-янзы дыӊзыг кылдыр адаар, а бижимел чугаага ону бижик демдектери-биле (кыйгырыг демдээ азы биче сек-биле) аӊгылаар.
Адалганы чугааныӊ аяныныӊ аайы-биле (стиль аайы-биле) база аас болгаш бижимел чугаага база-ла аӊгы-аӊгы хевирлерге ажыглаар.
Аас чугаага өг-бүлезинге, аал-аймак, төрел аймак аразынга ажыглаар адалгалар төрел хамаарылгаларын илереткен сөстер болур: ава=й, ача=й, угба=й, акы=й, даа=й, даай-ава=й, күү=й, чаава=й, чеӊге=й, честе=й, кырган-авай, кырган-ачай.
Бо бөлүк сөстерде =й деп бурунгу адалга падежиниӊ кожумаа кадагалаттынып чыдып каан. Оол, уруг, кыс деп сөстерге бирги арынныӊ хамаарылга кожумаан ажыглаар, чүге дээрге чугаалап турар кижиге хамаарыштыр ажыглаан адалгалар болур: Уру=ум, бээр кел. Онаалгаӊ кылдыӊ бе, огл=ум. Эжикти хаавыдам, кыз=ым.
Танывазы, бодундан улуг улусту угба=м, акы=м, угба=й, акы=й деп кый дээр чурум база бар. Бодундан бичии, танывазы уруглар болза, оол, уруг, кыс деп хамаарылга хевири чокка база ажыглаттынып болур, ындыг-даа болза ынчан шала доӊгун аян тыптып кээр: Ой, оол, ыъдыӊны хай де. Чечектерни суггарып каг, уруг. Кожамык азы ыры сөзүнге ол аян чиде бээр: Шавылыырыӊ кошкай берген / Кайда чортуп чор сен, уруг?
Мындыг таварылгаларда бо сөстер төрел хамаарылгаларны эвес, анаа хар-назын болгаш эр-кыс аймаан барымдаалап адаан адалгалар болур.
Чер-чер улузунуӊ чугаазында адалга кылдыр бодундан биче назынныг улусту илередир иниим, сарыым, дом деп диалект сөстерни база ажыглап турар. Сөөлгү үеде өпей, өпеяа деп сөстер база тыптып келген( бо сөстерниӊ тыптып келгениниӊ дугайында тускай тайылбырны дараазында чорудар бис.) Ол ышкаш даай, чээн, акы деп сөстер чамдык социал бөлүктерде жаргон сөстер кылдыр чүгле хар-назынын барымдаалап эвес, харын ук социал бөлүкте ээлеп турар туружун айтып турары билдингир. Мындыг хевирлиг ажыглаттынган сөстерни кызыгаарлыг ажыглалдыг (кандыг-бир девискээр азы социал бөлүк иштинде ажыглалдыг ) деп санаар.
Орус дылдыӊ салдары-биле тетя, дядя, деда (дед, дедушка), баба (бабуля, бабушка) деп сөстерни ажыглап турарын бо-ла дыӊнап болур: тетя Айлаӊ, дядя Орлан, баба Долгар, деда Эзир. Айыткан бөлүк үлегерлээн сөстерниӊ адалгазын дыӊнаар болза, чамдыкта үлегерлеп алганы орус дылда адалгадан дыка улуг ылгалдыг. Ынчангаш чугаага оларны ажыглаары тыва литературлуг дылдыӊ нормазынга дүүшпес дээрзи билдингир, чүге дээрге кырган-авай, кырган-ачай деп чиӊгине тыва сөстер бар.
Албан ёзузу-биле адалга эрги Тывага эрге-дужаал аайы-биле ажыглаттынып турганын тыва чечен чогаалдан билип ап болур. Төөгүге турган сөстер-биле (историзмнер-биле) илереттинген адалгаларныӊ чижектерин Тываныӊ төөгүзүнге турган болуушкуннарны көргүскен чогаалдардан таныжаалыӊар. Салчак Токаныӊ «Хомду дайыны» деп номундан аас чугаа чижектери:
«Албаты чон, бээр дыӊнаӊар!… Хайыраатыныӊ чарлыы-биле мында чыылган бүгүде албатылар Самагалдай хүрээзиниӊ улуг дуганыныӊ баарынга доп-дораан чыглырын чарлап тур мен!» (ар. 20). «Хайырааты дээрги Ноян, Силерден авыралдап дилээр дээн чүвем бо-ла ийин. Бистиӊ тыва шеригни кайызы баштап чоруур боор чүве ирги, мону-ла болгаап хайырлаӊар, хайырааты Ноян» (ар.24).
Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романыныӊ мөӊгүн томундан бижимел чугаага 30 чылдарда ажыглап турган делгереӊгей адалганыӊ чижээ:
Эргим мерген, энерелдиг, делегейниӊ кырында дески угаанныг даргам! Силерлерге каш сөстүг чагаа бижип тударым ук ужуру болза, бо араныӊ байырлыг амыр-мендизин хүндүткеп бараалгаттым (ар. 90).
Амгы үеде аас болгаш бижимел чугаага албан-херек стилиниӊ нормазы орус дылдан үлегерлеттинип турар болгаш, кижиниӊ ат-сывын адазыныӊ ады-биле кады адаарын чурумчудуп турар. Чижээ:
Аас чугаага: Саян Монгушевич, силер-биле телефонга дугурушкан ёзугаар ужуражып келдим. Аяна Алдай-ооловна, бо документилерни хынап бериӊерем.
Бижимел чугаага: Хүндүлүг Кызыл-оол Маадыр-оолович! Силерниӊ адыӊарга билдириишкин киирер ужурум мындыг …
Аас чугаага киржикчилери аразында танышпас болза, чамдыкта таныжар-даа улус албан ёзузун көргүзүп, дарга деп адалганы ажыглаары чаӊчыл апарган. Ындыг-даа болза этикет ёзугаар танывазы-даа кижиниӊ адын, адазыныӊ адын адап чугаалажып болур. А өөредилге чериниӊ директорун, ректорун кым-даа дарга деп кый дивес, а башкы деп, азы адын адап Саян Кыргысович азы Шончалай Шолбановна деп кый дээрин дыӊнап болур.
Орус дылдыӊ литературлуг нормазында чүгле адазыныӊ адын адаарын киирбейн турар, анаа-ла адазыныӊ адын адалга кылгаш, кижини кый дээрге (Александрович, куда ставить компьютер?), ол чугаа стилиниӊ демдээ-дир. Литературлуг тыва дылга орус дылдыӊ чугаа аянын быжыктырарга, таарымча чок. Ынчангаш норма кылдыр кижиниӊ адын, адазыныӊ адын кады адаарын чурум кылдыр хүлээп алыры шын болур. Чижээлээрге, Айлаӊмаа Кадыг-ооловна, кайнаар чедер силер? Мындыг норманы оода албан черинге ажыглаарын чурумчудар үе келген.
Профессиязын, кылып турар ажылыныӊ аайы-биле адаан сөстерни адалга кылдыр ажыглап болур. Эмчилер, башкыларга хамаарыштыр орус дыл-биле деӊнээрге, база солун. Орустап доктор деп сөстү адалгага ажыглаар, врач дивес; башкы деп сөстү тыва дылга ясли-сад, школа, техникум, училище, университетке-даа, лама база хам кижилерниӊ кичээнгейин хаара тударда, ажыглап турар. Орус дылда учитель деп ниити чүве адын адалга кылдыр ажыглавас. Ынчалза-даа культуразы биске чоок моолдарда, төрел дылдыг турктарда бис ышкаш чаӊчыл бар. Чүгле турк дылга hoçam (ходжа=м) деп бирги арынныӊ хамаарылга хевиринге чугаалажып турар кижи ажыглаар (Hoçam, sorabilir miyim? Башкы, айтырып болур мен бе?). Тывалар, моолдар ол сөске хамаарылга хевирин мээӊ башкым деп уткага ажыглаар (Мээӊ башкым дыка солун кижи), адалга хевиринге хамаарылга кожумаан ажыглавас (Башкы, онаалганы канчаар күүседирил?).
Ындыг-даа болза тыва аас чугаага чүгле адазыныӊ адын (отчествозун) адаары бо-ла дыӊналыр. Бо дээрге орус дылда бөдүүн чугаага (просторечие) ажыглаар хевирин үлегерге алгаш, тыва дылдыӊ адаар чурумунче киирип Монгушовучи, Кызыл-ооловна деп бот-боттарын адажыры чаӊчылче кирип турар. Ол литературлуг нормага таарышпас апаар.
Ажыл-агый аайы-биле чугаа чорудуп тургаш, акый, угбай, акым деп адалгалар ажыглаары таарымча чок, Ол чугаа стилиниӊ демдектери апаар. Маӊаа долузу-биле ат-сывын азы албан-дужаалын адалга кылдыр ажыглаары чогумчалыг.
Делгереӊгей адалгалар дээрге хамаарышкан сөстерлиг адалгалар болур. Олар колдуунда бижимел чугаага ажыглаттынар. Үстүнде көргенивис чижектер бөдүүн адалгаларныӊ хевирлери, чүгле кичээнгейин негээн кижини адап турар хевирлери болур. Делгереӊгей адалгалар публицистика, албан-херек, чечен чогаал стильдеринге тус-тузунда онзагай демдектерлиг. Делгереӊгейжидип чоруур кезектери чугаалап турар кижиниӊ чугааны дыӊнаар кижиге хамаарылгазын илередир. Ол хамаарылга хүндүткел, чымчак сеткилди азы шоолуг эвес, багай үнелелди, хараадаан, хорадаан дээн ышкаш кижиниӊ сеткилиниӊ янзы-бүрү байдалдарын илередип болур.
Публицистика болгаш албан-херек стилинге хүндүлүг, эргим деп демдек аттары колдуунда ажыглаттынар: Хөй чыылган чонну кыйгырып хүндүлүг чонум, чыылган чон, эргим төрелдер, чалаттырган аалчылар, чаӊгыс чер-чурттугларым деп делгереӊгей адалгаларны ажыглаар. Бо адалгаларда бирги арынныӊ чаӊгыстыӊ саныныӊ хамаарылга хевириниӊ =м деп кожумаа чугаалап турар кижиниӊ чыылган чонга чылыг, чымчак хамаарылгазын, анаа-ла адаарыныӊ падежиниӊ хевири хамаарышпас (нейтральный) аянны ажыглаанын илередип турар. А сценада артистер талантыныӊ мөгейикчилери; спортчу маргылдааларгы комментаторлар орус дылдан дорт очулдурган аарыкчылар деп сөстерни ажыглаары чаӊчыл апарган. Бо сөстерге хамаарылга хевирин ажыглаары таарымча чогу билдингир.
Хомудаан сеткилди тыва литературада кончуг ховар хевир – халактарга А.А. Даржай мынчаар адалгага көргүскен:
О, ажырымчы чазый-чилби оорлар! Адак ааракты бастып алыр, арын-нүүрүн ышкынган,ийи буттуг кокайлар! Хүүрээн даянган күжүр-ле чөнүк ирейниӊ чаӊгыс-ла чодазын сый шаап кагдыӊар. Күшпүк ооргам хөндүрүлгүже, хүннүг черге чыргал көрүп, хүлүмзүрүп чорууруӊарны күжүр бодум мен-не көрейн! Халак тилээм-биле катай-хаара каргыш-чадым салдым. Хайлыг кара оорлар! О, чаӊгыс чодам оскундум! … Халак-халак!

Чечен чогаал стилинге, аас чогаалыныӊ янзы-бүрү жанрларынга адалгалар бир онзагай хевирлиг – амылыг эвес чүүлдерниӊ, ниитилел болуушкуннарыныӊ, бойдустуӊ кезектериниӊ аттары адалгалар кылдыр ажыглаттынар. Ол диригжидилге-биле холбашкан.
Чечен чогаал стилинде сөзүглелдерде ажыглаан адалгалар туугай, ниити чүве аттары-биле илереттинген бооп болур. Лириктиг маадырныӊ мурнундан болуп турар чугаа хевирин тургузарынга ажыглаттынар:
Амыдырал,
Хүннээрээӊни,
хөлегеӊни
Хүннүӊ-даӊныӊ
бар-ла шаамче
Аныяамдан ырлап келдим.
Бөгүнге дээр сени алгап,
Пөкпейн чор мен, Амыдырал! (А.Даржай)
Амыдырал деп туугай чүве ады-биле илереттинген адалганы автор улуг үжүк-биле бижээни диригжидилге аргазын ажыглаанын база бадыткап турар.
Тываныӊ девискээринде турар черлер аттарын адалга кылдыр ажыглаан домактарлыг сөзүглелдер хөй санныг:
Чоогунда дөмейи чок
Чоргаар чараш Хайыракан!
Дөрде чалаан шимилге бооп,
Төрээн черим каастап тур сен. (С.Пюрбю)

Дараазында чижекте адалга база ниити чүве ады-биле илереттинген:
Азарганчыг, шымчым четпес
Кымыскаяк, сээӊ күжүӊге
Кым-даа, чүү-даа эннешпес-тир!.. (А.Даржай)
Ооӊ чылдагааныныӊ бирээзи тыва кижиниӊ делегей көрүүшкүнү-биле холбашкан деп болур: аӊаа шупту бойдус амылыг. Ону алгыш-йөрээл, чалбарыглардан көрүп болур.
Алдын делегейим, тос дээрим, Долаан бурганым, өршээ!
Баък чүве ыӊай турзун, эки чүве бээр турзун!
Алдын аржааным! Адап-сурап келдим,
Човулаӊым чоттундуруп бер,
Аарыыс арылдырып бер, алдын аржааным!

Чугаа этикеди. Кудумчуга танывазы кижини бир чүве айтырар дээш, канчаар кый дээрил? Эй, ой деп алгы сөстерин-даа дыӊнап болур, шуут адалга ажыглавайн-даа баар, чамдыкта дуӊмай, акый, угбай дээрге, база шала шын эвес ажыглапкан болза, шыжыга бээри база бар. Даай дээрге, эӊ чоок төрелин адаар сөс-биле орус дылда аӊаа дүгжүп турар дядя деп сөстүн утказы долузу-биле дүүшпейн баар. Азы үе эртерге, аӊаа кулак чаӊчыга бээр ирги бе? Ам дээреде тыва литературлуг дылдыӊ нормазынче ол кирбейн турар. Тётя деп сөс база-ла ындыг. Сургуулдарга “Тыва чаӊчыл” деп өөредилге номунуӊ автору Г.Д.Сундуй чугаа эгелеп алыр фразаларны сүмелеп турар: Силерден айтырып болур бе? Дузалажып бериӊерем. Мону айтып бериӊерем.
Кудумчуга улус бо-ла шак айтырар. Ынчан адалга ажыглавайн дораан-на айтырып болур. Чүгле “Шагыӊар каш-тыр?” дээрге, харыы манап турар кижиниӊ шагыныӊ санын айтырган уткалыг апаары база бар. Ооӊ орнунга “Каш шак ирги? Каш шак-тыр, айтып бериӊерем” дээри чиге айтырыг болур.
Кижиниӊ фамилиязын адалга кылдыр ажыглаары албан ёзузунуӊ дүрүмүнге тааржыр. Чижээлээрге, Сандакпан, чүге даалгаӊарны озалдадып тур силер? Колдуу орус дылдыг чон аразынга, шериг албан черинге бо адалга анаа норма кылдыр билдинер. Ындыг-даа болза хамааты албан черлеринге адалганыӊ бо янзызынга тыва кижи ам-даа таптыг чаӊчыкпаан болгаш, даргазыныӊ ук ажылдакчыга хамаарылгазы шоолуг эвес-тир деп билип алыр. Ийи кижи аразынга билишпес байдалды тургузуп болур.
Ындыг эпчок таварылгалар чүгле адалгаларда эвес, өске-даа социал хамаарылгалар илередир сөстерде бар. Аӊаа көскү чижек. Бир-ле судта очулдурукчулай берген коллегамныӊ «Центр Азии» солунга берген интервьюзунда тыва кижиниӊ чугаазыныӊ чымчак, эптиг кылдыр чугаалажырын кызыдары көстүп турар. Ында «кады чурттап турар эжим» дээрге, ону орус дылче «сожительница» деп очулдурарга, судтатырып турган кижи хорадаанындан очулдурукчунуӊ чугаазын «Ынча-даа диведим» деп үзе шапкан. Ам харын орус дылда «гражданская жена» деп каттыжыышкын тыптып келген. Ол тааржып болгу дег.
Оон аӊгыда тыва улустуӊ ёзу-чаӊчылында (чугаа этикединде) улуг улустуӊ адын чык кылдыр адавас деп дүрүм бар. Улуг улузунуӊ адын бичии уругларынга ат кылдыр бербес турганы база ооӊ-биле холбашкан. Бир кижиниӊ авазы, ачазы, кырган-авазы, кырган-ачазы деп айтыр.
Ол ышкаш кенни бээзи, кунчуунуӊ адын база адавас. Харын-даа барып, оларныӊ ады ниити аттардан тывылган болза, ол сөстү адавас деп ёзу турган. Чижээлээрге, бээзиниӊ ады Көк-оол турган болза, көк деп сөстү ажыглавас, орнунга дээр өӊү дээн чижектиг чоок уткалыг синонимнер ажыглаар (табу (хоруглуг) сөстүӊ орнунга эвфемизм адаар). Бо чурумну Моолдуӊ Цагаан-Нурда чурттап турар ивижи тывалар ам-даа сагып чоруур.
Түӊнеп чугаалаарга, тыва дылда адалгаларныӊ тургузуунуӊ, эмоция-экспрессия илередир аргаларыныӊ, янзы-бүрү стильдерге ажыглаарыныӊ аайы-биле янзы-бүрү. Үениӊ аайы-биле адалга өскерилгелерге таваржып турарын барымдаалааш, литературлуг норма айтырыгларын сайгарары чугула. Аӊгы-аӊгы дылдарда ол нормалар чаӊчылчаан культура-биле холбашкан болгаш долузу-биле дүүшпес болганда, таарымчалыг оруктарын сүмелээри күзенчиг. Бо айтырыглар чугаа культуразыныӊ болгаш этикединиӊ нормалары-биле дорт холбашканы билдингир.
Эӊ солун чүүл – тыва чоннуӊ чугаа этикединиӊ өскерлип бар чыдары. Ол бодунуӊ ээлчээнде тыва чоннуӊ сөөлгү чүс чылда ажыл-агыйы, амыдыралы, күрүне тургузуу улуг өскерлиишкиннерге таварышканын херечилеп турар. Эрги Тывага чон колдуу-ла көшкүн мал ажыл-агыйлыг болгаш, аргыжылга хөй кезиинде колдуунда-ла өг-бүле, аал-аймак, төрел-бөлүк аразында; кожуун, суму албан-чагырга черлери-биле чүгле үндүрүг хавырар айтырыг-биле холбашкан турган. Ынчангаш ол үеде адалга кылдыр ажыглаар чүве аттары колдуу-ла төрел-хамаарылгалар; албан-дужаал илередир сөстер турган. Амгы үеде байдал дыка өске: тыва чон сууржуӊ амыдыралче шилчээш, өөредилге, эмчи, социал органнар системазы, эрге-чагырганыӊ күүсекчи, хоойлужудалга органнары тургустунган. Ынчангаш дыл бо бүгү системага чугааныӊ байдалы-биле таарымчалыг болгу дег адалгаларны бодунуӊ курлавырларын ажыглап, өске дылдардан үлегерлеп ап, дилээшкинде турар деп болур.

#тыва_топ #тыва_бижик #тыва_бижик_90чыл