Хөгжүлдеге чагырткан социал-политиктиг база экономика талазы-биле соксаал чок өскерлиишкиннер төнчү чок болуру маргылдаа чок. Фабрикалар, комбинаттар, нефть база космос-биле холбашкан аар үлетпүрнүӊ шапкын сайзыралы, шынар талазы-биле аскап чоруур бараан-сараан бүдүрүлгези, бүдүрүлге артынчызын шын эвес шыгжап, узуткап турары дээш оон-даа өске чүүлдер дириг бойдуска хора чедирип, бо чүс чылдыӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ чаӊчылчаан кезии болу берген. Амгы үениӊ шапкын сайзыралы кижи төрелгетенге эки салдарлыындан аӊгыда, улуг айыыл тургузуп турарын кичээнгейге ап, келир үеде салгалдарывыска кандыг өнчү арттырып бээрин ам бо үеде боданып, бодун бодаар кызыы, харын-даа бүдүүлүк бодалдардан ойталаалыӊар. Бөгүн силер-биле бодалдарывыс солчуп, арга-дуржулга айтырып, экология темазын база бурун өгбелеривистиӊ экологияга хамаарышкан ниити педагогиктиг бодалдарын, ёзу-чаӊчылдарын, улуг дуржулгазын көрээлиӊер.
Тываныӊ эгээртинмес байлаа, арбай-тараазыныӊ өзүнгүрү, кат-чимизиниӊ база тооруунүӊ элбек үнери, одарларыныӊ кызыгаар чогу, аӊ-меӊиниӊ, мал-маганыныӊ семис-чаагайы, аржаан-сугларыныӊ буяны база эм-дом үнүштериниӊ дээштии бүгүдеге билдингир. Мооң дугайында дашкаар чоннар аразында шагда-ла аас дамчып тараан, солун-сеткүүлдерде чырыттынган оран. Мындыг кайгамчыктыг оранга чүгле чалгаа кижи ядараар деп өгбелеривис чугаалаар чораан. Бойдусту камнаары, төрээн чуртунуӊ аӊын-меӊин хумагалыг база бодамчалыг аӊнаары, үнүштерни төчеглевези, аржаан-сугларны ыдыктаары – чеже чүс чылдар дургузунда үргүлчүлеп келген чаӊчыл чүве, та чеже ада-ызыгуур дамчаан…
Тыва кижиниӊ делегейже көрүүшкүнүнде чер – ыдыктыг. Бурун өгбелеривис черни диригжидип, чер биле кижиниӊ хини тудуш деп санап чорааннар. Шаанда тыва өгге чаш уруг төрүттүнерге, уруг сыртыын өг иштинге хензиг уургай каскаш, аӊаа чалаар турган. Ол чаӊчыл чер биле кижиниӊ тудужун илередип турар. Оон аӊгыда, «кижи – бойдустуӊ төлү» деп бадыткал улусчу педагогикада кол черни ээлеп, чүс-чүс чылдар дургузунда дириг бойдуска кончуг хумагалыг салгакчыларны өстүрүп, кижизидип келген.
Өгбелеривис черниӊ байлаан, үнүжүн, дириг амытаннарын чөп ажыглаар база камгалаар чораан. Тайга-таӊдызындан тыва кижи кат-чимизин чыырда, үнүштүӊ сыптарын камнай аарак, каттарын үзе тырткылап алыр чораан. Өгбелеривис инек-караа, кызыл-кат, көк-кат, честек-кат чыырда, чүгле борбак каттарын үзе тырткылап аар болгаш чаӊгыс будук безин сыкпас чораан.
Аӊныыр ажылы шаг-төөгүден бээр туруп келген. Өгбелеривис амыдырап-чурттаар дээш, ажы-төлүн доруктур азыраар дээш, оран байлаа болур аӊны, кушту база балыкты таарыштыр өлүрүп чиир чорааннар. Өлүрери хоруглуг аңнарга, куштарга болгаш балыктарга өгбелеривис дегбес чораан. Оларны кайы-хамаан чокка өлүрбес чаӊчылдыг турган. Ам бо үеде төтчеглекчилер оор ёзу-биле «Кызыл дептерде» кирген аӊнарны безин хоойлудан чалданмайн тудуп, узуткап турар апарганы хомуданчыг-дыр.
Өгбелеривис хем суун богбас, хем суунче бок төкпес, сек октавас чаӊчылдыг чорааннар. Хемге хамаарыштыр хоругларны хажыдар болза, ядараарыныӊ демдээ дижир чорааннар. Салгакчылары бо үеде чычааннарын, эт-севин, хевистерин, хир-чамын хем суунга чуп, ынаар бок октап турары шын бе?
Арга-арыг иштинге одаглангаш, чанып чоруурда одун өжүрер. «Өртен артпас» деп үлегер чугаа бичии чаштарга ада-иезиниӊ ыдыктыг чагыы болур. Тайга-таӊдыга чораан улус одааныӊ одун өжүргеш, турлаг кылып турган черин арыглап, аштап каар ужурлуг.
Көшкүн амыдыралывыстан адырлып, сайзыраңгай үениӊ төлдери болу бергенивис – үениӊ негелдези. Ында буруулуг кижи чок. Кандыг салым-чол эдилээри кижи бүрүзүнүӊ бодундан хамааржыр, кижи бүрүзү бодунуӊ күзели-биле канчаар чурттаарын шилип ап болур эргелиг. Ынчалза-даа төрээн чуртувустуӊ бойдузунуӊ хуулгаазын күжү бистиӊ мага-бодувуста сиӊе берген, хан-дамырда улажы берген, бисти кадык, угаан-сарыылдыг, эрестиг, чаагай сагыш-сеткилдиг, мөзү-бүдүштүг улус болурунга улуг салдарын билдиртпейн чедирип чоруур.
Сая-сая чылдар дургузунда чугаа-домактыӊ-даа, угаан-бодалдыӊ-даа, күш-шыдалдыӊ-даа, ажыл-иштиӊ-даа тыптып, сайзырааны бойдустан хамааржып келген. Бойдус – бистиӊ тынывыс. Чаш кижиге ону билиндирери чугула.
Өгбелерниӊ чаагай чаӊчылдарын чепсек кылып алгаш, аныяк-өскенни төрээн чуртунга, ооӊ каас-чараш бойдузунга, төрээн чонунга, төрээн дылынга сеткил-чүрээниӊ ханызындан бүгү назынында ынакшып, чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидээлиӊер! Бойдуска ынак салгакчыларны кижизидер хүндүлүг хүлээлгени бедик деӊнелге күүседиилиӊер!
#Тыва #экология #дириг_бойдус #бойдус #Тыва_топ_за_экологию #здоровье #природа #сохраним_леса #сохраним_реки #думайглобальнодействуйлокально
