Бистиң өгбелеривис эрте шагдан тура ижинниг ава кижини кончуг хумагалаар болгаш карактаар чорааннар. Ижинниг ава кижиге кадыг ажыл кылдыртпас, аар чүве көдүртпес болгаш, орай дүне чааскаандырзын өгден үндүрбес чаңчылдыг чораан. Ижинниг ава кижи чаңгыс черге үргүлчү олуруп база болбас, уруу хөлүн эрттир ижин иштинге өзе бээр болгаш төрүүр хүндүс албыга бээр дижир. Тааржыр ажылды хүннүң кылып турган ава чиик адак божуур болгаш бодунга хала чок болур.

Ижинниг ава кижиниң адак-бышкаа шала чоорту арай аартап, тыртыгга олурар хүнү чоокшулап кээрге, тудугжу кижини баш бурунгаар чалап эккелгеш, уругнуң чыдынын эде-хере суйбадыр база кандыг уруг божуурун айтырып алыр турган. Ижинниг кижиниң сагыш-сеткилин кажан-даа муңгарадып болбас чаңчыл турган.

Ижинниг кижи тыртыгга олурар деп барганда, бөөлдеш тоннуг олуртур. Ол тонунуң ийи талазындан, колдук адаандан тиглерин сөккүлээш, дуржулгалыг тудугжу кижи ынаар ийи холун суп киириптер. Тудугжу кижи чымчак холдары-биле ижинниг кижиниң иштин тудуп, ынаар-мынаар суйбап, уругнуң чыдынын база эде суйбаар. Ижинниг аваны божудар кижини тывалар тудугжу кижи дээр. Тудугжу кижи эр-даа, кыс-даа бооп, болур. Күске чипкен чыланның иштинден күскени үндүр суйбапкан тудугжу кижи эң тергиин болур. Бо болза тываларның бурунгу эртеми-дир. Шаандагы тываларда тудугжу кижи эң-не буянныг болгаш эң-не хүндүлүг кижи болур.

Чаа төрүттүнген чаш уруг онзагай хайгааралга турар. Иезиниң мага-бодундан чаш уруг адырылгаш, эдээниң адаанга кээп дүжер. Тывалар ону «төк кылдыр кээп дүшкен төрээн чери» дээр. Чаш уруг чымчак черге чыдырда, хинин сиир-биле үзе боопкаш, хачы-биле одура кезиптер. Хинниң дөзүнге диле кескен хой кудуруун чыпшыр шарыптар.

Чаа божаан ава кижиниң мурнунда төрээн уруглары доктаавайн чораан болза, ол-ла чаш уругну кырган адазының кыжын кедер дүктүг чүвүрүнге суккаш, чыттырып каар. Кырган-ачазының чүвүрүнге чыткан чаш уруг сылданмас болгаш мөге-шыырак болур дижир.

Божаан кижи, уруг сыртыы дүшкүжеге, тыртыгга олурар.Бир эвес уруг сыртыы саадай берген болза, ол ие кижиниң кежегезиниң ужун ызырткаш, иштин шимчедир. Уруг сыртыы дүже бээрге, божаан кижини таптыг кургаглааш, энчек кырынга азы арыг алгы кырынга дыштандырып чыттырып каар. Божаан кижи дыштанып чыдырда, дааш-шимээн үндүрбес, орун-дөжек сирилетпес болгаш кончуг аяар чугаалажыр.

Алган дөзү: М. Б. Кенин-Лопсан “Тыва чаңчыл”, Кызыл – 2017.
#ёзу_чаңчылдар #тыватөп #Центр_тувинской_культуры