Ондар Барыңмаа (1890 чылдарда чурттап чораан) оглу Ондар Борбак-Дашка (1919 ч. төрүттүнген), эр бооп өзүп келген үезинде, бодунуң хүн-бүрүде ажыглап чораан оттуун эдилезин дээш берген. Борбак-Даш Барыңмаа оглу дун уруу Оржуңмаага «Оолдарың өзүп кээрге, уруум, эр кижиниң херексели, кырган-адаларының эдилеп чораан оттуун дамчыдып бээр сен» дээн. Ынчалдыр бо үеге дээр Оржуңмаа Борбак-Даш уруунуң оглу Шолбан Кертик-оолович оттукту ажыглап, шыгжап келген.
Амгы үеде ол оттукту Тыва үндезин культура төвүнүң өөредилге килдизиниң башкызы Ховалыг Эрес Шолбанович эдилеп чоруур.
Оттук тыва хептиң бир кезии, ону көшкүн амыдыралдыг тывалар хүн-бүрүде эдилеп чораан. Ырак-узак чер чораанда тыва кижи оттуун кезээде ап чоруур, ол ооң хевиниң кол кезии болуп турган. Оттук деп сөс от деп сөстен тывылганын билир боор силер. Оттукту ажыглап эгелээни кижи төрелгетенниң амыдыралының хөгжүлдези-биле база от кижиге чылыгны, чырыкты сөңнээр деп билиишкиннер-биле сырый харылзаалыг.
Көшкүн амыдыралдыг тыва чонга от кол черни ээлеп турган – ону чер кырында хүннүң бир кезии кылдыр санап, аңаа чалбарып, тейлеп чорааннар. База отка чем кылып чиир, демир-чепсек эзилдирер, кыштың тос соогун ажып эрттеринге дузаалаар дээш оон-даа өске. Өг бүрүзүнде от ээлиг деп санаттынар. Тывалар отту бедии-биле хүндүлээнинден «от чаяачы» дээр, ону дагыыр чораан. Отту күзүн, башкы хар чаап турда, кызыл азы сарыг өшкүнү ыдыктап тургаш, дагыыр. От ээзи килеңневезин, улуг кышты хүр ажарынга дузалаар болзун, өг иштинде чурттап турар кижилер ак оруктуг болзун дээш, отту дагыыр.
От тыва ёзулалдарның база бир кол кезээ. Отту эмнеп-домнаарынга ажыглаарының бир чижээ – сыр кагар ёзулал. Ыдыктыг даг, сугларны дагаанда база отту ажыглаар – ол дээрге саңны салып, чер, суг ээлерин чемгерип турары.
Тыва чаңчылчаан культурада от – амыдыралдың өзээ деп санаттынып турар. Отка хамаарыштыр тыва кижи кезээде хүндүткелдиг, сүзүглелдиг болганындан дараазында сагылдарны хажытпайн сагып чоруур:
Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар.
Отче суг кутпас – сүнезининиң оду өжер
Отче бок октавас – караа согурарар
Отту арта халып болбас – чуртту карартыр ядараар.
От орнун базып болбас – кежии чайлаар.
Көшкен кижи одунуң орнун арыглап каар – сеткили ак болур.
Алган дөзү:
Даржаа В. К. Тайны мировоззрения тувинцев-номадов – Тувинское книжное издательство – Кызыл – 2007, 2016 – с. 36-38;
Донгак С. Ч. Мал ыдыктаар тыва ёзулалдар. Тувинские обряды освящения скота – Кызыл – 2018 – с. 13-16;
Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чаңчыл – Тувинское книжное издательство – Кызыл – 2017. – с. 99 -100.
#тыва_төп #Центр_тувинской_культуры #оттук #традиции_предков #культураТувы
