Бистиң өгбелеривистиң бурун шагдан бээр үзел-бодалы – келир үеде салгакчыларыныӊ аас-кежиктиг чуртталгазы. Салгакчылар шын оруктан аспазын дээш, бурун өгбелеривис амыдыралчы дуржулгазын чечен сөске илередип, мерген чагыгларын, хоругларын, ёзу-чаӊчылдарын өнчү кылдыр салгалдан салгалче изин истээр ажы-төлүнге дамчыдып берип чораан. Өгбелеривистиӊ чагыглары – кончуг шыырак камгалал. Ол камгалал муӊ-муӊ чылдар дургузунда тыва чонну, тыва дылды, ыдыктыг төрээн черивисти камгалап кадагалап чораан.
Амгы үеде тыва чоннуӊ шын оруктан азып, аас-кежиин ышкынып чоруурунуӊ кол чылдагааны – камгалал болур өгбе чагыындан ойталаанында. Ооӊ хараазындан салгалдар аразында харылзаа сандарап, төрээн чер ядарап, магаданчыг чараш төрээн дыл аазын чидирип бар чыдар. Тыва кижи кажанда-даа араганыӊ хайы-биле от-көске өрттенип, сугга дүжүп, ок-бижекке балыгланып, нүгүл-хопка, аас-дылга, хир-чамга боражып, амы-тынындан чарлып чорбаан. Чүге өгбелеривистиӊ чаӊчылдарын уттуп, бурун шагдан бээр камгалал болуп келген чагыгларын сагывайн чоруур апардывыс? Өгбелеривистиӊ ыдыктыг черин кым ээлээрил? Кайда-даа чок кайгамчык ээлдек тыва дыл кырынга кым эртен чугааланырыл? Ажы-төлүвүске эки-бакты, ак-караны кым ылгап өөредирил? Чүге арага-дарыга туттуруп, мөзүлүг бүдүжүвүстү чамга борап, чаптанчыг ажы-төлүвүстү түредип чор бис?
Бурун өгбелеривис арага ишпес чораан. Арага тыва кижиниң амыдыралынга хүндүткел болгаш ёзулал суксуну турган. Ооӊ кол чылдагааны – сүт. Араганы сүттен бүдүрүп турган, а сүттү тыва чон ыдык чемнерниӊ даӊзызынче киирип, сүт-биле холбашкан хоругларны ыяап-ла сагып чорааннар. Шаг шаандан тура өгбелеривис от, суг бажы, тел ыяш, хам ыяш болгаш оон-даа өске дагылгаларга араганы албан чажар чораан. Араганы чажып каарга, дагып турар черниң ээзи кончуг амыраар, суксуну ханар, ээлдек болгаш чымчак сеткилдиг апаар дижир чораан.
Араганы ёзу барымдаалап ижип болур. Хүндүткел суксунун чүгле онзагай байырлал болган черге, хүндүлүг кижилер келген таварылгада чүгле ийи дугураанны ижер. Куда дүшкен черге өгленип турар аныяктарның дөргүл-төрелдери болгаш таныш-көрүштери хүндүлежип, кончуг чурумнуг ижер болгаш чүгле 40 хардан өрү назылыг кижилер чооглаар чаңчыл турган. А тыва өгге сүт арагазы ыяап-ла турар турган. Аалчы кижи кээрге ону хүндүлеп, өгнүӊ эр ээзи арагазын кудар чораан. Аалчы кирген өөнүӊ арагазын ишкен болза, ол өгнүң чуртталгазы бай болур дижир. Кижи орнукшуткан черге өгбелеривис дааш-шимээн үндүрбес, арага ишпес чаңчылдыг чораан. Чүге дизе ол чок апарган кижиге хүндү чогун көргүзүп турары болур. Чок болган кижиниӊ сагыш-сеткили хомудап, килеӊней бээр дээр чораан.
Аза сартыы болур арагага алдыртпайн, өгбе камгалалындан туттунуп, ёзу-чаӊчылдарывысты сагып, кайгамчыктыг чараш, аас-кежиктиг, өөрүшкү долган амыдыралды эчизинге чедир эдилээлиӊер!
#Тыва #арагага_удур #араганыӊ_хоразы #араганың_херээ_чок #кадыкшыл
