УРУГ ДОЮ. БУРУН ӨГБЕЛЕРИВИСТИҢ БАЙЫРЛАЛЫ

  • просмотры: 51 |
  • 10 | Сентябрь |2019

Уруг дою дээрге, кандыг-даа назынның ава кижи уруг божуптарга, дөргүл-төрел болгаш таныш-көрүш кижилерниң өөрүшкүзүн илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур.

Уруг доюнга шыдалдыг улус ирт дөгерер, шала хирелиг улус серге дөгерер турган, ынчаарга шээр малы чок улус баш бурунгаар бир аалдан уруг доюнга дөгерер чүвезин тыптынып алыр. Иениң мурнунга олурар, чаа төрүттүнген уругнуң думчуун сыккан, хинин кескен кырган-ава эң-не хүндүлүг кижи болур. Уруг доюнга дөгерген малының дүлген ужазын аңаа салыр, эъдин дөгерезин дилгеш, өгге олурганнарга үлегилеп бээр болгаш кожазы өглерге чедиштир салыр.

Уруг дою дээрге тыва кижиниң бодалында эң бай сеткилди угаадып турар. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.

Чаш уругнуң хинин кескен кырган-ава ол чаш амытанны артыш, дус холумактыг кара-шайга суга каапкаш, чылыг кавайга кавайлап каар.

Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг эр кижи йөрээл салыр:

Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып, самнап өзер болзун!

Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!

Каңгай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг үрен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!

Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хүндүлээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап, чассыдар болзун!

Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар. Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын, чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.

Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг йөрээл салыр:

Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен.
Ус-куш дег шевер болзун,
Узун назын назылаар болзун!

Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы-дуңмазы аал сыңмас болзун!
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чуртаар болзун!

Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун!
Саяк аъттыг кадын болзун!

Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзелин илереткен йөрээл бооп турар.

Чаш уруг төрүттүнгеш, үш хонганда, уруг сыртыын шыгжаар. Өгнүң хүн ажар талазынга хензиг оңгар каскаш, уруг сыртыын сарыг-кидис хап иштинге чаларадып салгаш, ол-ла оңгарга чажырып каар. Ооң кырынче арбай, чиңге-тараа чашкаш, довураан дескилеп каапкаш, ширтек-биле базырып каар. Уруг сыртыын ол уругнуң хинин кескен иези чаларадып шыгжаар. Ол уруг өзүп келгеш, ол чуртту төрээн черим дээр, ынчангаш кижиниң хини черде тудуш деп чуве ол-дур.

Тыва кижиге төлдүг болуру улуг кежик, уруг дою – төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, чаңгыс өгнүң кожаларын хаара тудуп турар өөрүшкүлүг байырлал болур.

М.Б. Кенин-Лопсан. Тыва чаңчыл – Кызыл, 2017. – С.118-120

#тыва#тыва_төп#уруг_дою#байырлал#обычаи_предков