Келин айтырары дээрге ада-өгбелеривистиӊ буянныг чаӊчылы, чаа өг-бүле тудуп, амыдыралын эгелеп турар аныяктарның аас-кежиин болгаш ынакшылын деткип, аъш-чемниӊ дээжизи-биле хүндүлежип, уруг-дарыынга экини күзеп, аралажып, кудалажырыныӊ ёзулалы болур.
Келин айтырарда эрниң талазындан ада-иези, улуг назылыг каш санныг өгбелери чыглып алгаш, кыстың ада-иезиниң чурттап орар оран-савазынга төрелдежир сорулгалыг аалдап кээрлер. Кыстың талазындан база-ла кудаларын чүгле ада-иези болгаш улуг назылыг өгбелери уткуп-хүлээп, чеминиң дээжизин сөңнеп, эптиг-чөптүг аралажып-таныжып, аныяктарның кудазын дүжүрер хүнүн дугуржурлар.
Амгы үеде тыва чон өгбелерниң чаңчылдарны хажыдып, келин айтырган черге ёзу-дүрүм талазы-биле таарымча чок чүүлдерни кылып турар. Ол дээрге келин айтырар ёзулалга хамаарылга чок кыдыындан кижилерни чалаары, барымдаа чок чарыгдалдар үндүрери, хөй санныг ужа-төш салыры, кыстыӊ улузунуӊ тургузуп берген даӊзызы ёзугаар белектерни кижи бүрүзүнге назы-харын барымдаалавайн тутсуру, кудашкыларныӊ чижири. Келин кысты айтырган черге арага-дары кудуп, улуг улустан эгелээш, аныяктарга чедир арагалаары доктаамал чурумчаан. Оон аңгыда «Уруг айтырары» азы «келин кысты дилээри» деп ханы уткалыг чараш ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары чованчыг.
Хөй арага-дары бо чараш ёзулалдыӊ эчис сорулгазынга таарышпас, харын-даа моондак болур. Бистиӊ өгбелеривис уруг айтырган черге хөй кижи чыгбас чораан. Уругнуӊ эӊ чоок төрелдерин болгаш улуг назылыг өгбелерин чалап алыр турган. Уруг айтырган черге-даа, куда-дойга-даа хөй ужа-төш салбас турган. Ол мал-маганын харамнанганы эвес, а кызыл күш-биле азырап чоруур малын үнелеп, бурун шагдан сагып чорааны кевин-херек чок черге амылыг амытанныӊ тынынга халдавас деп буянныг чаӊчылы-дыр. Ужа-төштү бедик хүндүткелдиӊ демдээ кылдыр көрүп, ону чүгле оолдуӊ, кыстыӊ ада-иезинге база эӊ улуг назылыг өгбезинге кадак-биле кады тутсур чораан. Оолдуӊ талазындан уругнуӊ ада-иезинге кадак биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Кудаларындан алган шайны уругнуӊ ада-иези ёзулалга киржип келген чоок төрелдеринге бичии кезектерге бускаш, үлеп бээр чораан. Шай белекке алган кижилер аныяктарныӊ кудазынга дузалажырын хүлээнип алганы ол болур. Кудалардан алган ужа-төжүн уругнуӊ ада-иези келген улуска үлей кезип, өөрүшкүзүн үлежир чораан.
Өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаӊчылдарывыс сагып, ёзулалдарывыс чараш болгаш ханы утказын хажытпайн, өзүп орар салгалдарывыска үлегер болуулуӊар! Беш-он ужа-төштүӊ орнунга чаӊгысты сунза, черле шын боор. Шайлааракты долдур бежен-чүс кижи чыып турбайн, чаӊчыл ёзугаар уругну айтырарда, ооӊ бажыӊынга чүгле ада-иези, улуг улузу болгаш чоок төрелдери кудалар-биле таныжып, бот-боттарын хүндүлежип, шөлээн чугаалажып, куданы дугуржурунга таарымчалыг.
#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#келин_айтырары
