Шаанда тывалар уруглар кижизидерде, бирээде, Оран-Делегей дугайында билиин болгаш сүзүк-чүдүлгезин, ийиде, амыдыралчы дуржулгазын катай ажыглаар чораан. Көшкүн амыдырал чалгаараар чай чок болганындан, уруглар кижизидеринге улуг бергедээшкиннер турбаан. Колдуунда уруглар ажыл кылбазындан, чалгаа чоруктан тыпты бээр таварылгалар турган. Шаандакы тывалар чугаазынга кижизидилге деп сөстү ховар ажыглаар турган. Олар кол нуруузунда уругну чагып, сургап тургаш, кижи кылыр деп чугаалажырлар.

Тыва чоннуң Оран-Делегей дугайында билиглери оларның мөзү-шынарынга эң-не улуг салдарлыг болган болгаш, уруглар кижизидериниң дөзү чораан. Кижизидилгениң ийи дугаар талазы – уругларын күш-ажылга өөредири база улус аразынче киирип, бодун янзы-бүрү кижилер-биле харылзажып, алдынып билиринге өөредири турган. Ынчангаш тываларның кижизидилгени «кижизидер», «кижи кылыры» дээр чорааны ол.

Чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел ёзулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели. Хүндүлел ёзулалын сагыыры дээрге ажы-төлдү эптиг-эвилең, ак сеткилдиг болгаш хүндүлээчел кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип-доруктурары болур.

Оон аңгыда тываларда «чурт төрели» деп билиишкин бар. Чаңгыс аалга төрүттүнүп, ойнап өскен уруглар бот-боттарынга өөренип, эш-өөрүн чоок кижилери кылдыр санап, алыс төрел чергезинге чедирип, чуртталгага эдержип эгелээрлер. “Бак төрелдиң орнунга хары кижи дээре” деп үлегер чугаа база моон дөстелген.

Хан азы чоок төрели база чурт төрели-биле эптиг-чөптүг, найыралдыг, демниг чурттаары — тыва өг-бүлениң шагдан бээр онзагай им-демдээ, чарылбас кезээ. Ол чаагай чаңчыл ам-даа бодунуң үнезин чидирбээн.

Үндезин тыва өг-бүле ук ужур-чаңчылдарны аныяк өскенниң угаан-медерелинге сиңниктирип, салгалдан салгалче дамчыдып тургаш, ук чоннуң тускайлаң амыдыралы-биле таныштырып, аңаа белеткеп чораан. Чижээ, кыс уругларны беш харлыында өшкүнү саап, он харлыында өзээн малдың ижин-хырнын аштап өөредир. Оол уругларны беш харлыында анай-хураган кадарар, он дөрт харлыында хойну өзеп, кежин союп, эъдин бузуп билир кылдыр өөредир. Төрээн чонунуң мөзү-шынары сиңниккен ажы-төл бедик сүзүглелдиг, тура-соруктуг, бергелерге торулбас. Ол болза өг-бүлеге ёзу-чаңчылдыг кижизидилгениң салдары болур.

Аныяк салгал өгбелерниң чаңчылдарын сагып, сүзүглелин салбайн чоруурун көөрге, ада-иезинге, төрелдеринге өөрүнчүг. Ол болза өг-бүлениң төлептиг салгалды кижизидер хүлээлгезин чон мурнунга күүседип, салгалдар аразында холбааны үспейн чорууру ол.

Алган дөзү:
1. М. Б. Кенин-Лопсан «Тыва чаңчыл», Кызыл – 2017.
2. С. Ч. Донгак «Тыва кижизидилгениң чаңчылдары», Кызыл – 2017.
3. С.Б.Оюн, А.К.Ооржак «Тыва өг-бүле педагогиказы», Кызыл – 2018.

#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#Семейные_ценности
#Кижизидилге_өг_бүле