Үгек азы шывыг. Чаш уругну албыктырбазынга, хүн караанга аттырбазынга база ымыраа-сээктен камгалаарынга эңмек херек. Эңмектиң кырындан шывыгны азы үгекти салгара салып каар. Үгек азы шывыг кылдыр уруг чучаан болгаш чымчадыр эттеп каан анай кежин хереглээр.

Уруг чөргээ. Уруг чөргээн хой кежинден кылыр. Чүге дээрге хой кежи белен шык тыртпас болур. Ховар таварылгаларда анай кежинден, эзирик кежинден база уруг чөргээн кылыр. Шаандакы тывалар уруг чөргээнге дүктүг алгыны хереглээр турган. Уругнуң чөргээ таарымчалыг болза, соокка алыспас, халыынга кактырбас, өл-шыкка алыспас дижир. Бурун тывалар чаш уругну кавайга аянныг чыттырар, ынды-бетин сыскыыр, чөргек-биле уран-мерген ораар турган. Чөргектиг уруг чөңгүлбес дижир.
Уруг алгызы бир-ле чүве медээлээн болур. Бурун өгбелер кавайның адаккы кезээн бир хүн каш-даа чазар. Сүңмекте шыгаан өдекти хооруп кааптар, ооң орнунга кургаг өдекти солуй урар. Ылаңгыя чаш уругнуң чыдар черин кончуг дескилээр болгаш кургаглаар.

Аадар баг. Кавайның бодунуң ийи талазындан үттээш, бир чиңге багның ийи ужун аңаа быжыглап каар. Ону кавайның аадар баа дээр. Беш харлыг уруг аадар багны тудуп алгаш, кавайында дуңмазын чайгап орар апаар. Бир эвес ындыг уруг-дарыы чок ие кижи болза, идииниң бажынга муңгаш-дын хевирлиг аадар багны ылдырткаш, кавайда чаш уруун удудур чайгап орар. Биеэ шагда ава кижи чаш уругларын карактаар, өгнүң хамык ажылын кылыр, иштенир-даараныр чораан. Бурун Тывада ие кижи кавайда уруун буду-биле чайгап ора, пашта хайнып турар шайындыва көрүп, коданчы ыдының ээргенин дыңнап, хураган кежин хоюдур ууштап, даарта кылыр ажылын бодап, ыглаан төлүнге өпей ырын ырлап, отта кыпкан чүвениң чыдын эскерип – чеди чүүл ажыл-үүлени хары угда кылып чораан.

Хин хавы. Кавайның эңмээнге уруг хирни шыгжаан хензиг хапты халаңнадыр азып каар. Бир божаан болза, бир уругнуң хирнин шыгжаан хензиг хапты кавай эңмээнге халаңнадыр азып каар. Шаандагы үелерде кандыг-бир өгге кирип келген кижи кавай эңмээнде халаңнадыр азып каан хин шыгжаан хаптарны көргеш,ол өгде чеже уруг барын билип алыр. Бүлү берген уругнуң хапта шыгжаан хирни кавай эңмээнге хевээр артар чаңчыл турган. Ие кижи чеже божаан болдур, кавай эңмээнге ынча сан хин шыгжаан хаптар турар. Хин хавын үш азыындан салбактааш, ооң соонда кавай эңмээнге чыпшыр даарап каар.

Узун шидиг. Узун шидиг болза муңгаш шидиг-биле аргый баглаарынга херек. Узун шидигни оваарымчалыг аргып бадырар. Узун шидиг биле муңгаштааштың ниити саны дүгжүп турар. Узун шидиг кавайның бир чартыынга үш сан, өске чартыынга база үш сан болгулаар. Муңгаштааш биле узун шидиглер кавайда чыдар чаш уругнуң хөрек душта черден эгелээр, будунуң бажы үскен черге чедип тургулаар. Узун шидиг муңгаш шидигни аргып бадырарынга болгаш чаш уругну шимчевес кылдыр кавайлап шарыырынга херек.

Ааткыыш. Чаш уруг удуп чыдар кавайны аласталдыр азарынга херектиг чүвениң адын ааткыыш дээр. Ааткыыштың хевири янзы-бүрү болгулаар: аът баштыг ааткыыш, кошкар баштыг ааткыыш, адыр илбек хевирлиг ааткыыш. Аактыышты шивиден, пөштен, хадыңдан сиилбип кылгылаар. Шевер дарганнар ааткыышты демирден шуткуп кылыр. Ааткыыш – ыдыктыг эт болур.

Ааткыыш баа. Кавайны халаңнадыр азарынга кончуг быжыг багны азы чепти ажыглаар. Ааткыыштың үстүү талазынга кончуг быжыг ааткыыш баан так бектеп каар.

Ааткыышты азар чери. Ааткыышты кавайның аласталдыр азар баанга кедиргеш, баглыг азы чептиг ужун ынаага быжыглап каар. Ааткыыштың кол турар чери аптара биле орун аразы болур. Ааткыыштыг кавайны чайгаарда, тыртар баан узадыр-узадыр шелгилээр, хоюңнадыр өпейлээр болгаш ыяңгылыг ырлагылаар.

Кавай кидизи. Тыва кижилер чаш уругну өл-шыктан кончуг камгалаар чорааннар. Кавайның иштинге өй кылдыр оюп кескен кидисти чымчактап салыр. Кидис шык тыртпас, ынчангаш чаш уруг челбиспек болур. Кидис тыппас ава болза кавай иштинге өйлеп кескен кидизин азы алгызын өйлеп-өйлеп солуур.

Чөмег. Бурун тывалар анай кежин чаш уругнуң бажының адаанга салыр, ону чөмег дээр. Чаш уругнуң бажының адаанга чымчак болгаш чылыг дүктүг анай кежин салырга, кулаа дыыжы болур, бажы тыртык болбас, мойну хөнү болур. Бажы тыртык кижи аъттан чайлыычал дижир.
Арташ. Чымчак хашты азы ак пөстү дөрбелчин хапчыгаш кылгаш, ооң иштинге чымчады дыткан өшкү чөөгүн азы хой дүгүн кескилей салыр, ону арташ дээр. Чымчак арташты чаш уругнуң чарнының адаанга чалыр. Арташ кырынга чыткан уругнуң ооргазы шылавас болгаш дурт-сыны хөнү болур.

Ужа кидизи. Чымчак кидисти дөрбелчинней кескеш, чаш уругнуң ужазының адаанга салыр, ону ужа кидизи дээр. Балдырлыг улус ак энчекти ужа кылыр. Чаш уругнуң бүүректери болгаш сыңыйы челбикпезин дээш, кавай иштинге ужа кидизин албан салыр.

Ужа хылы. Сүңмектиң, азы төжүнек, иштинге кургаг өдекти төккеш, ооң кырынга төгериктей дыдып каан өшкү хылын салыр, ону ужа хылы дээр. Өшкү хылы чаш уругнуң ужазын хорлатпас. Чаш уруг ичелээрге, сидии хылга доктаавас, адаанда салган кидистиве бады баар, ынчангаш уруг ужазы кургаг артар. Чаш уругнуң ужазының адаанга салыр чүве болза өшкү хылганы болгаш богбаның чели болур.

Уруг өдээ. Сүмектиң, азы төжүнек, иштинге кургаг өдекти урар, ону уруг өдээ дээр. Бир эвес кургаг өдек чок болза, өл-шык өдекти пашка кургадыр хооруп алыр. Колдуунда хой өдээн уруг өдээ кылдыр ажыглаар. Бир чамдыкта инек өдээн азы кымыскаяк өөн уруг өдээ кылдыр ажыглаар. Уруг сидии кургаг өдекти эрткеш, ооң адаанда төжүнекке кээп доктаар. Кургаг өдек шык тыртпас.

Бутчак ораар кидис. Чаш уругнуң буттарын шарыыр шөйбек кидисти бутчак ораар кидис дээр. Чаш уругнуң буттары доңган болза, сыңый болгаш бүүректер аарыы тыптыр. Кавайда чыткан чаш уругнуң буттары шылавазын дээш, шөйбек кидис-биле бутчактарының бажындан ораап каар.

Иче базырар хыл. Кавайда чыткан чаш уругнуң сидиин өрүледир аттыктырбас дээш, дыдып каан төгерик хылды ажыглаар, ону иче базырар хыл дээр. Бир эвес чаш уругнуң сидии согунналдыр аттыгар болза, алгы чөргек өде бээр. Чаш уругнуң сидиин базырар иче хылын колдуунда өшкү хылындан кылыр. Бир чамдыкта өшкү чөөгүн база хереглээр.

Хин базырар хыл. Чаш уругнуң хирни достак болбазын дээш, чымчак хыл-биле кырындан базырар, ону хин базырар хыл дээр. Чымчак хыл чок болза, уруг хирнин арыг чөөк азы арыг пөс-биле шыва салыр. Хин базырар чүве арай узун болгаш калбак болур. Хин достак турда, хин базырган хылды ап кагбас. Чаа төрүттүнген уруг он хире хонганда, хирни чыдынынче кирген соонда, хин базырар хылды ап кааптар.

Уруг куъду. Эрги шагда, тыва чоннуң чүдүлгелиг чаңчылын ёзугаар, уруг куъду кавайга албан турар. Уруг куъду дээрге хензиг хемчээлдиг, бүткүр боду дүктүг кижи дүрзүлүг болур. Уруг куъдун кавай эңмээниң артынга халаңнадыр азып каан турар, ону кылырынга дииң кежин колдуг хереглээр.

Уруг куъдунуң үгээ. Уруг куъдунуң үгээ дээрге дүвүн өрүлдүр аскан, аксын кудулдур халаңнаткан хапчыгаш болур. Уруг куъдун аңгы-аңгы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижиниң чугаалааны-биле кылыр. Бир чамдык черге уруг куъдун Үгек ээрен деп база адаар турган. Бурун тывалар уруг куъдунуң шивээзин салбактап шимээр, чараштап, каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругнуң куъдунуң хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.

Уруг сылданыры. Үгек ээренни хорададыр, өкпеледир, дорамчылаар болза, кавайда чаш уруг сылданы бээр. Бурун тывалар, чаш уругну аарый бээрге, ол аарыгның адын дорт адавас, ойзуп адаар чаңчылдыг чораан. Чаш уруг аараан болза, мынча дигилээр: сылданы берди, баланы берди, удувас апарды, оптугуп турар апарды. Чаш уруг аарый бээрге, шыырак хамны хооп эккелгеш, Үгек ээренни дагыдар чораан.

Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции) – Кызыл, 2017 – ар. 178-186.