Кавай болза тыва чоннуң эрте шагдан бээр эдилеп чораан ыдыкшылдыг эдилели болур. Бурун өгбелер кавай биле төрээн чуртун бир дөмей ыдыктап көөр чораан. “Өскен кавайым”, “кавай” болгаш “чуртум” деп чечен-мерген сөстер салгалдан салгал дамчып келген.

Кавайның допчу тургузуу:

Кавайның ыяжы. Уруг кавайын колдуунда чымчак бүдүштүг пөштен болгаш шивиден кылыр. Кавайның ыяштарын кургаг пөштү азы кургаг шивини чара каккылааш, чугалап чонуп тургаш, кылыр. Шаандакы тывалар көшкүн амыдыралдыг чораан, ынчангаш кавайны орун кырынга чыттырарынга, эзерлиг аътка үңгереринге болгаш ааткыышка азарынга эптиг кылдыр кылыр.

Кавайның дүвү. Кавайның дүвүн шааратыр кылыр. Үш азы дөрт кезек дилиндек чуга ыяштарны узун дургаар бадыргаш, ийи ужундан так быжыглай эптептер. Кавайның дүвү чиик болгаш быжыг болур.

Кавайның чаагы. Кавайның ийи талазының аразында так быжыглаан ийи калбак ыяшты кавайның чаактары дээр. Кавайның чаагы чаш уругну озал-ондактан камгалаарының бир чугула кезээ болур. Аът хенертен быдай дүжүп болур, ынчаарга эзер бажынга үңгерип чораан кавайда уругну ышкыныптып болур, ындыг таварылгада кавайның быжыг чаагы чаш амытанның амызын камгалап шыдаар болгаш бертик-бежел болдурбас. Шаандакы тывалар кавай чаактарын янзы-бүрү хевирлиг кылдыр угулзалаар турган.

Кавайның дужактары. Кавай дужаа дээрге баг эвес, ыяш болур. Дужактарны доора-доора кылыр, оларга кавайның чаактарын быжыглаар. Чаактар болгаш дужактарны эптээр чергелиг.

Кавайның эңмээ. Казылганны азы ак хаакты дугалаштыр ээпкеш, ону кавайның үстүү талазынга, аласталдыр быжыглаар. Чаш уругнуң бажын кавайның эңмээ камгалаар. Бир эвес эңмектиг кавайга чораан чаш уругну ышкыныптар болза, белен кемдевес болур, чүге дээрге чаш уругнуң бажы эңмек иштинге чоруур. Өлде кадырган казылган азы ак хаак тергиин быжыг эңмек болур.

Өдек ыяжы, азы сүңмек (төжүнек). Кавайның адаккы талазынга азы чаш уругнуң ужазы чыдар черинге өдек ыяжы чыдар. Өдек ыяжын сүңмек азы төжүнек деп база адап турар. Өдек ыяжы дээрге хадың тозундан, эттеп каан шары кежинден, чымчак ыяштан таарыштыр кылган хензиг хааржак болур. Өдек ыяжының оңгаштап каан иштинге төгер чүвелер болза хой кажаазының кургаг өдээ, пөштүң кургаг хирбээни, кымыскаяктың кургаг өө болгулаар. Чаш уругнуң ичези өдек ыяжында төп каан кургаг өдекке четкеш, ол-ла дораан сиңип калыр, ынчангаш чаш уругнуң ужазы белен хорлавас, бүүректери челбинмес, сыңыйы кергевес болур.

Кырыктааштар, азы сайгыттар. Чаш уругнуң хөрээ чыдар черинге кавайның кырыктаажын кылыр. Бир чамдык черде кырыктаашты сайгыт деп база адаар. Кырыктааштар дээрге доора калбаа 2 хире сантиметр, узун дурту 12 хире сантиметр хемчээлдиг калбак-калбак ыяштар болур. Кавайның бир чарыынга үш азы дөрт хире кырыктааштар, кавайның өске талазынга үш азы дөрт кырыктааштар турар. Чаш уругнуң бажы тыртык болбазынга, хөрээ кызыы болбазынга, дурт-сыны дашыр болбазынга кырыктааштар кончуг чугула болур. Кырыктааштарны чиңге-чиңге баглар-биле кошкулаан болур.

Кавайның ааткыышка арттылдырар баа. Кавайның дөрт азыындан дөрт үт ойгаш, ол үттерге ийи дилиндек багның ийи-ийи уштарын быжыглай баглап каар, ону кавайның ааткыышка арттылдыра баа дээр. Деп-дең ийи баг. Ол ийи баг кавайның ийи чартыынга турар. Ааткыышка кедирер багны колдуунда молдурга болгаш өшкү кежинден кылыр.

Кырыктааш баа. Чымчак болгаш чиңге багны кырыктааш баа дээр. Кырыктааштың уштарын керткеш, ийи-ийи уштарын чиңге баглар-биле дизе-дизе баглагылап каар. Кырыктааштар, азы сайгыттар, чиңге баглар чокта, ажыглаттынмас. Кырыктааштар биле кавайны тудуштуруптар чүве чиңге баглар.

Муңгаштааш, азы муңгаш шидиг. Муңгаштааштың ниити хевири муңгаш-дын хевирлиг болур. Бир муңгаштааш бир илчирбе ышкаш хевирлиг болур. Муңгаштаашты дилиндек баг-биле кылыр болгаш, ооң ийин кавайга чыпшыр баглап каар. Муңгаштааштың ниити саны бир чартыында үш, база бир чартыында үш болур. Олар шупту каттышкаш, алды сан болур. Бир чамдыкта сес сан муңгаштааштар база тургулаар.

Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции) – Кызыл, 2017 – ар. 178-186.