Бүдүү хүнүнде бок, довурак-биле холбашкан ажыл кылбас ужурлуг. Эрги сан-биле 29-туң хүнүнге чедир хамык чүүлүн аштап, арыглап, идик-хевин чуп алган турар ужурлуг. Ол хүн чүгле Шагааның аъш-чемин белеткээр, үүжезин чазып, эът-чемин быжырар, чулазын белеткээр, хөөрге таакпызын, чаа идик-хевин белеткээр чижектиг ажылын кылган соонда, кежээзинде бүдүүлээр ёзулал эгелээр.

Шаг шаанда Лхам дээр бурган Шагаа айның бир чаазында эртен-эрте чер-делегейде кижи бүрүзүнге кээп, база бир назынны хайырлаар турган дээр. Бир катап бурган оранындан Лхам башкы чалараары-биле орукка үнүптери-билек, ооң оруунга аза-четкерлерниң элчилери саат болуп, чорутпайн туруп берген иргин. Ынчаар бурганның мунган аъды аза-четкерлер аъттары-биле демисежип тургаш, азаның мунган аъдының будун кемдедир теп каапкаш, Лхамбурганны чедирер черинге эккеп тур. Ол үеден эгелеп бо тоолчургу чугаага даянып, аал аалдарынга бүдүүнүң хүнүнде инек, хой дөңмээниң сөөгүн, чилиин сый шавар чаңчыл тывылган деп санап турар.

Сеңгел тывалары бүдүүнүң кежээзинде аалының эң-не улуг назылыг кижизиниң өөнге чыглып алгаш, инектиң, хойнуң чилиин азы хендирбезин дүлүп алгаш, келгеш кижи бүрүзүнге эъдин үлей амзадып, чараштыр хемдээн соонда, өгде эр улус сыя шавар. Кым бирээзи сый шавар орта, өгде олурганнар:

Чаа буура чылы үндү,
Бодаган чылы кирди,
Эрги чылывысты үдедивис,

Чаа чылывысты уткуулуңар азы “Бүдүү чарылды” – деп алгыржыр чаңчылдыг. Сынган чилигни дозуп алгаш, аалдың ээзинге бээр. Өг ээзи баштайында от бурганынга өргүүр, ооң соонда аалда кижи бүрүзүнге бичиилеп амзадыр. Хендирбе сый шапкан таварылгада, ол хендирбени кадакка ораагаш, ол аал шыгжап алыр.

Бүдүүнү чарган соонда, ол аалга буска хайындырган бууза, хуужуур дээн чижектиг “бүдүү чемнери”-биле аштанып чемненирлер. Бүдүү чарар ёзулалды кылыр аал ол төрел аймактың эң-не улуг назылыг кижиниң аалы болур. Ол аалга кээрде, өг бүрүзү чаа хайындырган хөнек шайлыг, бир тавак аъш-чемниг, быжырган буузазын ап алган кээр. Бүдүүнү чарбышаан, ажы-төлү шупту кажыктап, даалылап, кезек ойнап-хөглээн соонда, аал-аалдарынче эртенги Шагаа хүнүн уткууру-биле чанар.

Алган дөзү:
Баярсайхан Б. Моолдуң сеңгел тываларының Шагаа байырлалын уткуурунуң чуруму// Шагааның дөзү болгаш ёзу-чаңчылдары. Шагаа: истоки и традиции – Кызыл, 2015 – ар. 37-38.