Хүндүлел ёзузун сагыыры дээрге ажы-төлдү эптиг-эвилең, ак сеткилдиг болгаш хүндүлээчел кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип-доруктурары болур. Ада-өгбениң арттырып каан хүндүлел ёзулалдарын ыдыкшыдып көөрү дээрге чоннуң төөгүзүн хандыр билип алырының база бир аргазы болур. Ада-өгбениң хүндүлел ёзулалдарын ылап шын сагып чоруур болза, бодунуң мөзүлүүн, биче сеткилдиин, кижизиин көргүзүп чоруур албаты болур.
Тыва кижи бодунуң хан төрел угун тос ада угундан бээр ыяк билген болур, ону төөгү кылдыр көрүп чораан. Бодунуң укталган угун болгаш төөгүзүн билбес кижини “дөңгүр көк буга” деп шолалаар болгаш кыжырыыр турган.
Тос ада угу үш кол бөлүкке хувааттынып турар. Бистиң өгбелеривис, ол дээрге бирден үш ада угунга чедир төрел угун салгаанын ынча дээр. Ол үениң хан төрел оглу, кызы ашак-кадай болбас турган. Өгбелерниң часкы, күскү, кышкы хонаштарын, аңнап чораан черлерин, тараа тарыыр ховуларны болгаш оларның чүнү кылып алдаржаанын, мөчээннерниң сөөгүн кайда-кайда салганын ада-иелери уруг-дарыынга чугаалап бээрлер.
Бистиң бурунгу өгбелеривис, ол дээрге дөрттен алды ада угун билирин ынча дээр. Бурунгу өгбелерниң эр төрел талазындан кандыг мөгениң көдүрүп чораан көдүрер-дажын адазы кижи элээди апарган оолдарынга херек кылып көргүзүп бээр, оларның ук төөгүзүн кайыын келгенин база кандыг чурттар четкенин чугаалап бээр.
Бистиң эрте-бурунгу өгбелеривис, ол дээрге чеди ададан тос ада чедир харылзаазын ынча дээр. Тос ада угунуң төөгүзүн тоолчургу чугаалардан, эрги хонаштардан болгаш төрел бөлүктүң аттарындан колдуг билип алыр.
Азыранды кижи, ол дээрге тыва чоннуң хан төрел төөгүзүнге шуут хамааржыр кижи болур. Эрте-бурун өгбелерниң чаңчылында тыва кижи төл чок чурттавас чораан. Эр кижи кандыг-бир чылдагаан-биле кадай албаан болгаш төл азыраар шыдалы чок болза, сагыжынга кирер бир өгге чеде бергеш, ооң ада-иезинге оттуун бергеш, бир оолду оглу кылдыр дилеп алыр. Ол оол бодунуң ада-иезинге өөнге өзер, ол хиреде ону төл кылдыр дилеп алган адалыг бооп артар. Ол кижи чорта бээрге, ооң мөңгүн оттуун эдилээр. Төл божувас азы ашакка барбаан кыс кижи бодунуң шилип алганы хөй ажы-төлдүг өгге чеде бергеш, ада-иезинден кыс уругну дилеп алыр, бодунуң мөңгүн чүстүүн арттырып каар. Ол кадай чорта бээрге, демги уруг ооң уруу болуп артар. Ол уруг өзүп келгеш, авазының мөңгүн чүстүүн эдилеп артар.
«Кускун кара-даа болза, төлүнге хараалыг» деп үлегер домак бар. Тыва кижи эрте шагдан бээр төлүнге эмин эрттир ынак чораан, төрел когун үспезин ыдыктап сагып чораан.
Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции) – Кызыл, 2017 – ар. 54-55.
#культуратувы #культурное_наследие #тыва_төп #чаңчыл #кенин_лопсан
