ЫДЫКТЫГ ЧЕРЛЕР

  • просмотры: 51 |
  • 1 | Декабрь |2021

Кижиниң төрүттүнери, кижиниң өзери база кижиниң өлүрү тыва кижиниң ыдыктыг бодалдары-биле холбашкан.

Төрээн чери. Ол дээрге кижиниң төрүттүнген чери болгаш хинин хөмген өөнүң орну болур. «Куш уязынга ынак. Кижи черинге ынак». Бо үлегер чугаа тыва кижиниң төрээн черинге тудужун илередип турар. Төрээн черинден кижиниң төрээн чуртунга ынакшылы эгелээр.
Ада-өгбениң сөөгүн салган чери. Кижи өлүрге, орнукшудуп каан черин сөөгүн салган чери дээр. Тыва кижиге ада-өгбениң сөөгүн салган чери онзагай ыдыктыг болур болгаш, ол оранга ажы-төлү өгбелериниң изин истеп, угун уктаар чораан.

Сүнезини тудуш чери. Тывалар шаг шаандан бээр хамнарга чүдүп чораан болгаш, кижиниң сүнезини бар деп билип чорааннар. Кижи өлүрге, ол кижиниң сүнезини төрээн черин эргип чоруур, өске черге доктаавас дижир. Эр кижиниң сүнезини бир-ле чоок чүвезинге үрен болуп төрүттүнер, бир шагда ак чечек бооп хувулуп үнер. Багай кижиниң сүнезини хай-бачыт үүлгедир болгаш, бир шагда ыт болуп төрүттүнер. Эки-даа, багай-даа кижиниң сүнезини төрээн чери-биле тудуш дижир.

Өпейлеткен чери. Тыва кижилерге ыры ыдыктыг сүзүглел болур. Ие кижи кавайда чаш төлүн өпейлеп оргаш, бодунуң сагыш-сеткилин ыры-биле илередир. Өпей ыры дээрге тыва кижиниң төлүнге ынаан, төрээн черинге тудужун болгаш айга, хүнге, дээрге чалбараанын илереткен уян сөстери болур. Кижи өлүп чыткаш, өпейлеткен чуртун сактыр дижир.

Хамнар серизи. Тыва чурту эрте-бурун шагдан бээр хамнар чурту бооп келген. Сарыг шажын, орус шажын база ислам шала сөөлзүредир Тывага көстүп келген. Ынчаарга эр хам азы кыс-даа хам мөчээн болза, ол кижиниң сөөгүн бир тускай черге серилеп каар, чүге дээрге хамнар арыг сөөктүг кижилер болур. Карачалдар болгаш ызыгууртаннар чевээнге хам кижини черле орнукшудуп болбас, чүге дээрге оларның хай-бачыды хир-чамы хам кижиниң сүнезинин бужартадыптар дижир. Хам кижи таалал болурга, ол хамның эдилеп чораан хер-херекселин шуптузун ол-ла серизиниң чанынга чагы кадааш, аңаа чаларадып азып каар. Хамның өөнге чүгле өскүс ээрен артып калыр.
Тыва кижи чевегже, хөөрже болгаш хам серизинче барбас чаңчыл турган. Барганнай баар. Чорааннай чоруур. Тывалар ындыг чаңчылдыг чораан.

Тос ада ызыгууру. Тыва кижи бодунуң угун-дөзүн тос ада дужундан бээр билир ыдыктыг чаңчыл турган. Мөчээн кижиниң сөөгүн салган хөөрге кандыг-даа тураскаал тургуспас болгаш ол-ла кижиге хамаарышкан тос аданың эр-кыс бүгү төрелдерин албан билир ыдыктыг чаңчыл турган. Тос ада-ызыгуурун тыва кижиниң билири дээрге бодунуң эң эки, эң чоок болгаш эң-не алдарлыг кижилериниң ат-сывын билири, төрел аймаан билири, чурттап чораан черлерин албан билир болур. Өгбелерниң ада ызыгуурун билири дээрге ыдыктыг тураскаал болур.

Алган дөзү: М.Б. Кенин-Лопсан “Тыва чаңчыл”. Кызыл, 2017 ч.
Чуруктуң алган дөзү: Интернет четкизи