Тыва чонга дыка онза сагыыр ужур-чаңчылдар турган.
Чижээлээрге:
1. Сөзүнге ээ болуру. Аазаанын ыяап күүседир. “Сөглээн сөс, керткен ыяш” – деп даңгырак сөс безин тывылган. Аксын ээлевес кижи алдар-адын дораан чидирер. “Ат өлүрүнүң орнунга, боду өлгени дээре” – деп үлегер домак ону улам бадыткаар. Эткен сөзүн ээлевестерге кижилер аажок хомудаар. “Аксың-биле аал көжүрбе, дылың-биле дыт ужурба” дигилээр.
2. Чөнүк, бертик-бежел, кемниг-тудуу дээш кандыг кижилер турбас дээр. Оларын кагбас, дөргүл-төрелдери ыяап карактап азыраар, олардан азаарганмас, харын оларны кээргээр, болчур. Бо база тываларның кижизиг онза чаңчылдарының бирээзи.
3. Кижини бак-ла дээш олчаан хая көрнүп, каап болбас чаңчыл база дыка ханы уткалыг. Ылаңгыя төрел улус, аргалыг-ла болза бакташпас, каашпас болза эки. “Хайыраан төрел каашпас, алдын-мөңгүн дадарбас” деп үлегер домак безин бар. Эки-бакты көржүп чорааш, деткижип чурттаар.
4. Шаанда тывалар чокшур-даа болза, кызыгаарлыг, быжыг чаңчылды сагыыр чорааннар. Эриг баарлыг, кээргээр сеткилдиг. Кайы хамаанчок шашкылап, тепкилей бербес, ыяш-даш, бижек-даа ажыглаар деп аажы-чаң шуут чок. Анаа-ла кара күш-биле тутчур. Ооң соонда олар олчаан бактажы-даа бербес, буруулуу буруузун миннип, эттээн кижи база эптиг эвилең чугаалап чедип кээр, акымайлап, дуңмамайлап эдержир. Бичиилерниң бажынче согупкан оолдарны: “Ынчап болбас чоор, кижи бажынче согувас” – деп, дыка сезиктиг чагып сургаар.
5. Адыыргак, сагыыргак чорбас деп чаңчыл база бар. Ол база тыва кижиниң онзагай шынары. Сагыштан кижи аарып-даа болур, сүзүктен сегип, экирип база болур. Чамдык кижилерни бодундан шала куду көөр, олардан чексинер-даа кижилер турар. Олар-биле сиңнигип чугаалашпас, шымдай-ла адырлырын бодаар, адырык сеткилдиг. Ындыг кижини адыыргак дээр. Кижилерни аңгылап болбас, кижи-биле кижи дөмей деп шын сеткиири чугула.
6. Тываларга база бир онза чаңчыл турган. Чүл дээрге, олар 30 хар чедир арага ишпес, таакпы тыртпас чорааннар.Шаанда тыва кижи араганы хүндүткелдиң чеми деп санап чораан. Кайы хамаанчок эндере ишпес. Арагага хоптактанмас, арага харамнанмас, арага төкпес, араганы чааскаан ишпес, араганы хемчээл чок ижерге, назы кыскалаар, эмин эрттир арагалаарга дембээрээр аарыг тыптыр. Ынчангаш “араганың кырынга чүгле чам үнер” – деп ханы уткалыг чагыг мерген сөстү кажан-даа утпаза эки!
Алган дөзү: Хертек А. Кижиниң мөзү-бүдүжү, сагыыр чамдык ужурлар
// Башкы. – 1995. – №5 (17) – Ар. 92-93.
#Тыва_төп #Тыва_топ #тыва_культура #чаңчыл
