Куда дүжүрери

Куда дүжүрериниң хүнү дээрге кыс уругну ашакка аппарып бээриниң хүнү, оол уругнуң тиккен өөнүң улуг ээзи болган хүнү.

Куда-дүжүрер хүннү хүрээ-хииттен ай­тырып алган соонда, кудага белеткел эгелээр. Куда хүнүнде уругнуң ада-иези, чоок төрелдери уругнуң эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар

Кудалар уткууру – хүндүткелдиң база бир онзагай хевири. Кыс уругнуң талазындан кел­ген кудажыларны, оол уругнуң ада-иезиниң аа­лының чанынга келгенде, албан уткуур, ол бол­за ырактан келген кижилерни дыштандырары болур.

Уругнуң эккелген эт-севин аайлааш, чаа тиккен өгге куданы эрттирер. Бурун ёзуда чаа тиккен өгнү кудага келген кижилер үш катап хүнгээр долганыр.

Куда дүшкен черге 37 хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас. 49 хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла эрттир ара­га ижип болбас. Куда дүшкен черге эзиртир арага ишпес, шош-содаа кылбас, аас-дыл үн­дүрбес, чүге дизе өгленишкен аныяктарның амыдыралынга келир үеде улуг шаптараа­зыннарны, айыылдарны тургузуп турар.

Куда болган черге араганың сөөлгү даш­казын эң улуг назылыг кижиге сунар. Ол кыр­ган арагазын дыл бажынга дээртипкеш, илезин отче, хараачаже болгаш дээрже углай чажыптар. Кудага келген кижилер эмин эрттир шимээргээр болза, суг, божа болгаш хойтпак холумаан олар­ның каас-коя хевиндиве тө чажар.

Куданың кол утка-дөзү – өгленип ту­рар уруглар кады чурттааш, аас-кежиктиг, хөй ажы-төлдүг, өөрүшкүлүг болуп, оол биле уруг­нуң аразында тайбың болгаш бот-боттарын билчирин, амыдыралга таваржы берип болур бергедээшкиннерни иелээн шыдамыккай эртип ап болурун күзээн, йөрээлдер алгаары болур. Эзирик кижиге йөрээл чугааладыры хоруглуг.

Куда ёзулалы өгленип турар уругларның өөнге болур чораан. Уругнуң ачазынга айыжы деп улуг хемчээлдиг кадакты, кыдат таакпы­ны, чаңгыс хой ужазын, авазынга сержи деп шала биче кадакты, бүдүн шайны, тон шывар пөс дээн чижектиг белектерни тывыскан соон­да эгелээр. Чаңгыс хой ужазын дөрге салып каар чораан. Хой ужазының салырының утказы чүдел дизе, тыва чоннуң амыдыралы мал-биле холбаалыг болганындан, ол тодуг-догааны, аш- чут чогун илередип турганы болур.

Алган дѳзү:

1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.

2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Тради­ции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34

3. Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семей­ные отношения у тувинцев и их трансформация в Со­ветский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106