Келин айтырары
Келин айтырары – амгы үениң куда ёзулалының бир кезии. Бо ёзулалче бурун куда ёзулалының аас белээн сунары деп тургузуу колдуунда кирип турар. Ол дээрге уругнуң ада-иезинден оолдуң ада-иези уруун келин кылдыр бээр деп чөпшээрелин ап турары. Чамдык таварылгаларда ынаар шай бузары, дүгдээшкин база хары угда кирип турар. Аас-белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс-биле дүңзе таакпыны база киирип болур чораан. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы айтырып каап болур турган.
Амгы үениң сайзыралы-биле уругну айтырып тургаш, дүгдээшкинче кирип турар чаагай ёзулал – келин кыстың чажын ийи чарып чаваглаары.
«Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улустар «арага кудары» дээр апарган. Бодаарга, уругнуң ада-иези чүгле арага манап олурар ышкаш. Келинни айтырып турда, шаанда кадак, шай, чаңгыс хой ужазын чүгле уругнуң ада-иези алыр чораан, чүге дизе олар уруун чүгле чаяаган эвес, а азырап, кижизидип, өстүрүп каан. Чамдык таварылгаларда хой ужазынының саны 10-20-даа ажа бээр апарган. Чогум куданың кол утказы – ырак-чоок төрелдерниң хой ужазы алырында эвес, харын оларның боттарының өгленип турар аныяктарга дуза кадарында болгай. Амгы үеде уруг айтырар деп барганда, кыс кижиниң талазы баш удур каш кижиге хой ужазын, каш кижиге төш бээрин дыңнадып, ол чүүл негелде хевирлиг апарган. База келин айтырарда арага кудуп, келген чонну эзиртиири дээрге-ле тыва кижиниң мөзү-шынарының кудулаанын херечилеп турары.
Оолдуң ачазының йөрээли (дүгдээшкин үезинде):
Дөңге тигер өглүг бол, оглум!
Дөъшке чалаар малдыг бол, оглум!
Өгге сыңмас төлдүг бол, оглум!
Аалчы чоннуң көвей болзун, оглум!
Хая дег эттиг бол, оглум!
Торлаа дег өнер бол, оглум!
Бак сөстү бажың ажырып чор, оглум!
Эки сөстү эктиң ажыр салып чор, оглум!
Ада-иезинге дузалыг,
Алыс чонга ады үнген
Эргим чаагай өг-бүле болзун!
Курай-Курай-Курай!
Дүгдээшкин ёзулалын кылыр үлегерлиг өг-бүлениң йөрээли:
Соңгу эдээн
Анай, хураганы бассын,
Мурнуу эдээн
Уруг-дарыы бассын!
Торга дег каас,
Торлаа дег өнер,
Маңнап четпес коданныг
Малдап четпес малдыг болзун!
Эдилээни алдын-мөңгүн
Эзертээни чыраа, саяк
Эргим чаагай өг-бүле болзун!
Аныяктарның даңгыраа:
Күдээ: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, ээлдек болгаш бүзүрелдиг эш болур мен деп аазап тур мен.
Келин: Аас-кежик долган амыдыралды сеңээ сөңнеп, эки-бакты кады үлежип, салымымны сээң салымың-биле доңнаштырып, ынакшылым мөңге болурун аазап тур мен.
Келин кыстың авазының уруунга йөрээли:
Делегей чечээ дег каас бол, уруум!
Торлаа дег өнер бол, уруум!
Чоорганың чылыг болзун, уруум!
Чоок өөрүң көвейс болзун, уруум!
Үнген, киргениңни хүндүлеп чор, уруум!
Ушкан, турганын тургузуп чор, уруум!
Хараганныг хову кежир кылаштава, уруум
Кокай кончуг эвес бе, уруум!
Ажынгаштың арт ажыр кылаштава, уруум
Адыг кончуг эвес бе, уруум!
Угулза дег чуртталгалыг
Уруг-дарыың көвей болзун, уруум!
Төрелиңге төлептиг бол, уруум
Чонуңга чоргаар бол, уруум!
А.А.Даржай “Уруумга чагыым”
Сарыг аастыг, куш төлү, өйү кээрге,
Чалгын хергеш, ак-көк дээрже ужугуптар.
Өскен төрээн, чылыг уяң бөгүн каггаш,
Өске өгже чоруп тур сен, чаңгыс кызым.
Өөренген өөңге ышкаш, туразында чүве турбас
Өске чаңчыл, өске ужур, өске аажы
Өске үннер, өске өңнер сени уткуур.
Кижээ барган кыстың сагыыр чүвези хөй
Кичээнип чор, угаап бода, күжүр кызым!
Бээ-кунчууң эки чаңын эдерип чор,
Бети-биле хары-муңчок салып эртпе.
Даңгаар эртен кымны мурнай тура халааш,
Далган-хуужуур, сарыг шайың шалып хайындыр.
Дүъшке чедир чылыг дөжек ээзи болбайн,
Дүнеге киир олут орбайн, ижен, кызым.
Багай чаңың көстү берзе, чүден чуттуг-
Баштай бистиң адывысты адааны ол.
Чаа тыпкан төрелдериң чаагай сөзүн
Чандыр угаап, тоомча албайн бардың, кызым.
Улугларны дөрже чалап, дыжын камна,
Уругларның бажын суйбап, чыттап чору.
Бодал чокка сөстер эдип, човаг кылбайн,
Бодуң таптыг арты-иштиң хынанып чор.
Болур-болбас чүүлдер ужун чеме үнзе,
Бодуңнуу шын, чөптүг болза, ол дээш туруш.
Аваң шаңнаан сеткил-каазын хирлендирбе,
Атка багай, ону бода, эргим кызым!
Келин кыстың даай-аваларының кожамыының сөстери:
Чавагазын салбактаңар,
Чаваа доруун эзертеңер.
Боошкунун борбактаңар,
Богба доруун эзертеңер.
Чанар кушта сайлык чараш,
Чавагалыг кыстар чараш.
Келир кушта хектер чараш,
Кежегелиг кыстар чараш.
Чаваалыгда, богбалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн.
Чавагалыг, боошкунугда
Кыстар чараш болбайн канчаар.
Кулуннугда, чаваалыгда
Чылгы сүрүү чараш болбайн,
Кулаанайда сыргалыгда
Кыстар – өөрлер чараш болбайн.
Хилинчектиг кижи төлүн
Хилетпейн эдертиңер.
Хилиң кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
Човалаңныг кижи төлүн
Човатпайын эдертиңер.Чоон кара кежегезин
Дырап берип чоруур силер.
Куу-ла дагның баарындан
Кудук касса черле ижер.
Кускун кара уругларны
Кудалаза черле алыр.
Кара дагның баарындан
Кудук касса, черле ижер.
Кап-ла кара уругларны
Кадактаза черле алыр.
- Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.
2.Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Традиции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34
- Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семейные отношения у тувинцев и их трансформация в Советский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106
