Эки хүннүң мендизи-биле, эш-өөр!

  • просмотры: 51 |
  • 9 | Октябрь |2019

Тыва – малчын чоннуң бурунгу чурту болгай. Тыва кижилер ажы-төлүн чажындан тура мал-маганның тус-тус аттарын, назынын база өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаар кылдыр өөредип чораан.
Эрте-бурун шагдан бээр ада-өгбелеривис малдарны канчаар адап, назы-харын ылгап, база өң-чүзүнүн тодарадып чораанын допчулап таныштырар-дыр бис.

ӨШКҮ

Өшкү – Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга таарышкан болгаш, тыва чоннуң чүс-чүс чылдарда ажыын көрүп келген малы болур.
Караң көрнүр ёзуда өшкүнү соок тыныштыг мал дээр. Улаануттан аараан чаш уруглар эъди изип, тыныжы кыскалап турда, өшкүнү дөгергеш, изиг ханын чигге ижиртирге, дораан сегиир болгаш ишкээр тыртылган шивишкилер дашкаар үнүп кээр дижир.
Өшкү – ниити ады, төрүүр өшкү, азы бир дугаар төрүп турар өшкү, анайлыг өшкү.
Хайдак өшкү – оглу өлүп калган өшкү.
Дузак – ийи харлыг өшкү азы хунан өшкү, бир дугаар төрүп турар өшкү, анайлыг дузак.
Кызыр өшкү – анайлаваан өшкү, азы бир чылын төрүвейн барган.
Анай – өшкүнүң бир хар четкен оглу, ниити ады.
Өскүспеек – чашта иези өлүп калган чаш анай.
Ийиспеек – чашта иези өлүп калган ийис анайлар.
Шара чаш – чаа төрүттүнген анай.
Ылым чаш – тендиңейндир кылаштап турар чаш анай.
Күскүлек – күзүн төрүттүнген анай.
Сейнек – чазап каапкан эр анай, назыны үш хар ашкан болур.
Серге – үш хар ашкан чазап каан эр анай,
Хунажык – чазаттынмаан эр анай, назыны ийи харлыг.
Хуна – чазаваан эр анай, үрелиг мал, назыны ийи хардан өрү. Сүткүр, эъткир болгаш мөге-шыырак уктуг эр анайны хуна кылдыр салып алыр. Бир кодан өшкүге бир хуна чоруур.

Өшкүнү назын аайы-биле адаары тускай чурумнуг болур.
Хунан өшкү – ийи харлыг.
Дөнен өшкү – ийиден үш хар чедир назылыг.
Алды диштиг өшкү – үштен дөрт хар чедир өшкү.
Чедишкен өшкү – дөрт-беш хар четкен өшкү.

Өшкүнүң өң-чүзүнүн дүгүнүң аайы-биле адаар:
Кара хайдак, ак хайдак, сарыг өшкү, дөңгүр ак өшкү, калчан сарыг өшкү, чалбак-көк өшкү.
(Монгуш Кенин-Лопсанның 2017 чылда үнген «Тыва чаңчыл» деп номундан алган)

#тыва#тыва_төп#Центр_тувинской_культуры#тос_чузун_мал#өшкү#мал_малдаары