Амыр чаагай тур силелер бе, тываларым?
Алдай сыннарының алгыг эдээнде Алтай Беш-Богда, Цэнгэл-Хайыракан, Байын-Теректиг дагларывыстың мөңге харлыг, меңги доштуг чуртумайда, Хомду, Харааты, Ак-Хемниң эриин эдире (эдерти) мөңгүн суглуг көктүг-шыктыг чайлаанда, аалак (эвээш санныг) каш тываларгар ак өөнүң эжиинде артыш-саӊныг, Алдай дээринге авыралданып, ак-көгүн чажып чалбарган, эки шагны манап, чыргай-човай чурттап чорлар.
Чайның башкы айының сес чаазы хүн. Ак-көк дээрде чүзүн-бүрү угулзалыг хээ булуттар дистинчипкен, доп-доңгалак алдын-сарыг хүн үнүпкен, ыраажы куштарның өткүт ыяңгылыг үнү дыңгылдайлаан кайгамчык даңмылан (даӊ бажы) чүве. Аалывыс амза-даа (ам-даа) чазаавыс болур Кара-Сугда турган ийек. Даңгаар эртен даглар кертиинен хүн келгелекте, ак-чүзүн малывысты эртеңги одарче үндүрүпкен бис. Инектерни эдирип саггаш одарже бирле дүрген сүрүптүм. Бүгү-ле чүве чаа болгаш чаагай эгелээн. Авам чаа хайындырган шайының дээжизин алдын хүнү, алдай дээринче акшып-көгерген бажын суйбагылааш, көк-хээлиг аржыылын баглап, тос баштыг чажылынга (тос-караанга) үстүг-сүттүг шай өргүлүн аксынга бирле чүве сымыранып чажар.
Ээ, шынап, бөгүн сес чаазы, сес чаазы, чайның башкы айның сес чаазы. Шынап, бөгүн оваа дагыыр турбаан ба!…Оваа… оваа… Оваа, Бедик-Арт, меңги-мөңге даглар, узун-шөйүлген хемнер, улуг-биче хөлдер, чырык-чаагай чоок-төрел ха-дуңманың арын-шырайы чуруттунуп, борбак бодум бо-ла өөрүшкү. Чүге дизе бөгүн оваага барып чалбарыыр хүн. Ыңгаа (аӊаа) чүгле экилерни, шын чүректиглерни, чаагай сеткилдиглерни чүгле ак сеткилдерни, тыва кижи ышкаш тыва кижини көөр мен, эңмежок байыр мени шыпкан. Тыва кижи чери-биле хини тудуш, суу-биле тыны тудуш ындыг болган соңгаар, чер-чуртунан чоргаараланып, тыва дылынан хээленип-каастанып, тыванан ырлап, шүлүктей бээри ындыг ышкаш. Цэнгэл сумун азы Хем-Белдиринең агаларым өг-бүлези Көк агавыстың оттуг-тергези-биле эртежик чедип келген. Аажам, ээжим (ачам, авам) болгаш Ыңгаа агам чүүнүң (сугларныӊ) улустары, ажы-төлдер торга ышкаш каас-чараш кыстары-биле, торлаа ышкаш өөр-өнер оолдары биле ол оттуг-тергеден чорупканнар. А агам бис ийи ол хүн оваага аъттыг бардывыс. Алдын-Ай агам, Ала-Чарын, мен чоруккур чыраа Доругнан аян кожуп үнүптүвүс. Хаай-Оруктун оваазы Ортаа-Сынның эге бажында Хар-Хөлдүң оорунуң (ооруг) кырында, Кускуннугнуӊ чайлаг кырында, Цэнгэл-Хайыраканның соңгу чүгүнде бедик арттың кырында ийек. Чүге-ле Хаай-Оруктуң деп адаан дээрге, хаай (думчук) дег ындыг артче үнер орук бар болгаш бурун шагнан бээр ынчап адаттынган. Алдын-Ай агазының дуңмазы Болор-Ай ийи ынчап аъттаныпкан чүвең иргин эвес бе. Баштай сиген кезер Ак-Хавактың өрү чорудувус. Унуун (оон соонда) Хертеш-Хонаш биче өрлээш, Аът-Үнер…дээш бистиң аалдыӊ чазаа болур Кара-Сугнан ынчап аштывыс. Кырлаӊ ашза-ла өдек, Кырлан ашза-ла өдек ол чүү ийек, тывызыкты тыпкаш, харыызын адаанга бижип каар силер. Эң баштай тыпкан ол кижи болза мээң эң баштайга бо биче сеткил сөзүмнү номчуун (номчаан) кижи дээш белээм бар. Аъттыг оваага баары ындыг солун болгаш улуг төөгүлүг турбаады ба. Шаанда эже-энелеривистиң (кырган-ача, кырган-аваларывыстыӊ) үезинде бо шагныы хептиг (ышкаш) хөлге-терге, чычаан-машина турган эмес (эвес). Хол чадаг, азы аъттыг. Аът дээрге-ле эр кижиниң хүндүткелдиг улуг өөрү – эжи. Тыва улустуң аас чогаалында безин бар болгайык. Эки кижиге эш көвей, Эки аътка ээ көвей, Эрлиг эр кажан-даа аъдының бажынга кымчызын дээриспес деп. Ол үеде аъттыг оваага барза, анаа-ла бир чүүл. Бо үеде аъттыг оваага баары эвээжээн. Орук чоруувус үргүлчүлевишаан, ам Остугнуң иштинде: Хужурлуг-Ойны ашкаш, Кургаг-Ойга төөректеткеш (челдиргеш), Суглуг-Ойга шапкаш, ам бо Остуг-Бажы ак черде челзип ор бис. Агам черле биче шааннан (чажындан тура-ла) ырлай аарак чоруур кижи болгай.
Остуумайның бажынайда,
Ожук (хѳртүк) харның эривезин,
Оюнчу (баштак) сарыг уруг эштиӊ,
Оруумайдан ыравазын – деп каап чортуп олур.
А мен дээрге шүлүкке бастырлып караам чырып, сеткилим чымчап, бодалдар долганып чиктиг солун (элдептиим аажок) чор мен. Солуну аажок оттан чылыг, хүннен чырык, дагнан бедик, далайнан ханы эң-не кайгамчык ындыг бир сөстен айтыыр арга чок диваажың-шамбаланың оранында чорган (чораан) ышкаш мен. Чүү дээш чүү дээр иийек. Ол сай-салааларның, даг-көшкелерниң, ой-чиктерниң, мээс-херилгелерниң (дорт үндүнмес кадыр чер, аъттыг аай-дедир херип үнер), суг-аржааннарның, ак-көк өглерниң, дии (дуу) ыракта көстүп турар көк-көк, ак-ак меңги-харлыг тайгаларны-шораӊнарны, ийис ак хураан хептиг (дег, ышкаш) ийи улуг хөлдеримни Хураан, Коданым, даайларым чурту Ак-Хем бажы, Аажамның аажазының ажаазының ажаазының чурту Хомду бажы Сыралыг-Тайга, Хорумнуг, Чеди-Оорга, Хара-Оваа, Улуг-Биче дүргеннер, Хомналып (шапкын кылдыр)-агымналып аккан сан-түң чок хемнер-шурулгактар, кара-суглар, шенек-дескенчиктерниң чараш чуруу чүрээмни куюмнадып өөртүп, төрээн черимниң довурааныӊ кырынга бедик черге аъттыг төөректеп-шаап үнүп келгеш, ол хиним-биле холбаш дээрниң кижиниң, черниң көрүнчүү дег кайгамчыктыг шуут-ла чүрекке сөс тывылбас…Ол үеде чуртумнуң чаагайын көрүп, мага ханып, арыг-шевер агаарны тынып, саяктап-чыраалап чорганымны (чораанымны) канчаар мен. Сагышка база бодалдар киргилээр чорду.
Буруңгу ада-өгбелеривис эрте шагдан бээр бедик артты ажарда, а арттың эң бедик черинге сын-дөрээлжиниң (сиген ады) чыды синген арыг чаагай даштарны мөөңнеп-чыый каап, ыраакты көскүлеп, төрээн чуртунуң делгемин, бай-шыыраан көрүп, чаагай-чаражын кайгап, карааның изиг чажы төктүп, чүрээниң кызыл оду чалбыышталып, бодунуң чуртун хары-бузуттарнан мээңиирхеп (мээӊ кылдыр харамнанып, хопталап), аңчы-малчын бирээге демдек кылдыр каап, бир ийекизи-биле хоочулаар болза, чериң таңмалап-өмчүлеп чоруур турган тур. Ыраак-чоок чернен аргышкан улус даш немей-немей, бедик оваа боп төрүттүнген ышкажык. Ол арттың кырында оваа дээрге наам-на (анаа-ла) мөөңнеп каан даш эмес (эвес), кижилерниң эң соңгу тыныжының алдын согуну дегген даштан, а кандыг-бир өлүм-чидимнен ойзуп, дириг калган кижиниң өлчейлиг холунаң туттунган хээлиг дажы, а амыдырал-чуртталганың улуг берги-човалаңнарынга алыскаш, ону ажар дээш, төрээн чуртунуң чаагай чыдын алыр дээн эң эки сеткилден шилиттинген даштарнаң тыннанган улуг сүлде-сүзүктүг Тыва деп сөөк-аймактың дириг деп херечилеп турар улуг алдын үүжези иргин.
Тыва кижи чери биле тыны тудуш. Бир эмес сен, силер бир-ле болбайн, бүтпейн, ажаанзырап, човап-аарып, тояанчылап-чүдүреп чорзуӊарза, ава чуртугарның алдай сыннарынга бедик улуг арттың кырында оваа-шагаага кээп, чаагай чалбарып алгар. Мөңге көк дээр көөр карактыг, дыңнаар кулактыг, дузалажыыр харыктык…Чүгле ол күштү чүгле сеткилден чаалап алыр. Оваага баргаш, чалбарарда безин, сеткилиннен чалбарыыр ужурлуг. Өгбелеривистен чагыг кылдыр аайткан сөзү-де бар: Сеткил-биле кижини чок кылып болур, Сеткил-биле кижини диргизип-даа болур. Оваага баргаш, бодунуң чуртталгазын төөгүп, эргилдирип, катап бодап, сактып турар ужурлуг. Тыва кижи силерниң хей-аъдыгар киискип турза, тыва оол, тыва уруг сээң чүрээӊ Тываның иштинге чурттап турар болза, Тыва деп дөрт үжүк тип-делегейге чаңгыланыыр ышкажыл. Бис ам мөңге уйгувустан одунгаш, Маадырлыг чоруувусту кылаакай. Чеже-ле караавысты дуглаан кара бузуттарның (хай-бачыт, багай чүүл), сүүр-бөрттүглерниң (ѳске шажынныглар, казахтар) адаанга чоруур деп бис. Бодувустуң Цэнгэл-Хайыракан сумунувусту тургузуп алыр дээш кижи бүрүзү чүткүүкей. Сонгууль-Монгууль (соӊгулда-саӊгылда) ак-кызыл-ногаан нам кымга херек чүве ол бүгүде. Эң-не соонда барып үресинивис (ызыгуур, салгалывыс) үзүлзе канчаар ийек!!!!!! Бодан, тывам, эрте турда!!!!!!!! Сумунувусту Цэнгэл-Хайыракан сумунну тургузуп алзак (алыр болзувусса), өске чүүлдер болур аан. Кижилер чугаалай аарак дылывыс читти, ханывыс доозулду, төөгүвүс уттунду дижип, аравыста кемиршип (хемиржир)-көрбестеп бис канчап барган чон бис. Эп-дигивис каттышкан ол шагда бис чыргаар бис, дирлиир бис, тыва кижи хептиг (ышкаш) чурттаар бис. Чогум ынчалза-даа тыва хан болган П.Нямхүү агавысты (2020 чылдыӊ июнь 24-те Моолга эрткен Парламент соӊгулдазынга Баян-Ѳлгий аймактыӊ № 2 сонгулда кезээнге кандидат) холдаар (холун кѳдүрүп бадылаар) бис, демжиир (деткиир) бис. Хаай-Оруктун оваазы хамык тыва чонумнуң сүлдезин бедитсин! Хей-аъдын көдүрсүн! Уйгу чок Улуг-Хем кажан соглужук, Саян-Таңды кажан буступ дүшжүк, Улуг-Тываларым хаттыг-шуурганга-даа, калчыы-агымга-даа, айыылдыг-аарыгга-даа дүжүп бербес, дүжүп бээр ужур-даа чок. Силерниң чаагай-чорууңар дээш, Таңды-Ууланың чарынныг чаагай күдерек (чарынныгныӊ адаанга дүшпес, күдер шыырак мѳге) оолдуң чырыы дээш, торга ышкаш каас-чараш тыва кыстың чараш хүлүмзүрүү үеден-үеже чырызын дээш, эне-эжелеривистиң арман (эчис)-күзели бүтсүн дээш, Алдай, Таңды тывалары ак оруктуг болсун дээш, Моол, Кыдат, Орус тывалары эп-диктиг чаңгыс октуң кирижи дег күштүг, чоргаар чорсун дээш, Алдай дээримге алгыг эдээмни чадып, авыралданып, чалбарып тейледим. Ээ, Хайыракан! Өршээ, өршээ! Тыва дээн чүректиглер дирилсин дээш курайладым. Курай! Курай! Курай! Тыва дылым тынналзын дээш алгаттындым. Ээ, Үжен үш Курмустум, он үш Алдайым. Харлыг-Хайыракан, Хан-Көгейим, Алдай-Таңды-Саян ыдыктары өршээ, өршээ, авыра! Овааның улуу силерде болсун! Олчаның улуу Тывамда болсун!
#грднт #грднтимениполенова #единыйденьфольклора #деньфольклора #традиции #поддержитрадции #фольклор #Тыва #аасчогаалы #улусчуужурчаңчылдар #чаңчылдар #улусчу_педагогика #тыва_аас_чогаалы #чоннуң_сагыш_сеткил_өнчүзү
Моолдуӊ Цэнгэл тывазы Б.Болормааныӊ тыва чонга чагаазын Фейсбуктан хоолгалаан. Каш санныг Алдай тываларыныӊ төрээн черинге хамаарылгазын, ону ыдыкшыткан одуруглар Таӊды тываларынга өөредиглиг, солун боор деп бодал-биле бо чагааны парлаан.
Бо чүүл тыва дылдыӊ алтай диалект хевиринде бижиттинген, ынчангаш чамдык литературлуг тыва дылдан ылгалдыг сөстерге немей тайылбырны төгерик скобкаларга киирген. Ол ажылды Тываныӊ гуманитарлыг шинчилелдер институдунуӊ башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниӊ кандидады Б.Баярсайхан кылган.
