«Кадыкшыл – кижиниӊ мага-бодунуӊ, сагыш-сеткилиниӊ база социал байдалыныӊ менди-чаагай деӊнелде турары болур» деп тодарадыгны Делегейниӊ кадык камгалал организациязы берип турар. Кижиниӊ кадыкшылыныӊ байдалыныӊ 10 хуузун генетика харыылап турар, 20 хуузун долгандыр турар агаар-бойдус системазы, 10 хуузун медицина дузаламчызын үезинде чөптүг ажыглааны берип турар, а арткан 60 хуузун амыдыралдыӊ кадык овурун хевирлеп турар хемчеглер тургузуп турар.
Кижиниң кадык болуру күш-ажылдыӊ база дыштанырыныӊ чогумчалыг чорудуундан, чип турар чеминиӊ хемчээлинден база шынарындан, хүн чурумун доктаамал сагып чоруурундан, спортка хандыкшылындан, арага-дары база таапкы дээн чижектиг хоралыг чүүлдерден ойталап чоруурундан дорт хамаарылгалыг.
Бөгүн көөр темавыс – кадыкшыл база спорт. Чогум-на таптыг төөгүнү, улуг улустуң чугаазын, улустуӊ аас чогаалын кинчээнгейлиг өөренип көөр болзуӊарза, спорт тыва кижиниң чуртталгазының адырылбас кезии турганын эскерип каар силер. Ада-өгбелеривис үе-дүптен бээр күчүлүг мөгелерни өстүрүп, хартыга дег кашпагай чылгычыларны кижизидип, мерген адыгжыларны өөредип, кезээде олчалыг кээр аӊчыларны белеткеп, соон изээр бедик хей-аъттыг малчын салгакчыларны арттырып чорааннар. Өгбелеривис доктаамал сууржу амыдырал-чуртталгаже шилчиириниң мурнунда кандыг арга-методтар-биле кадыкшылын быжыктырып ап турганын, салгакчыларын канчаар спортка чаӊчыктырып чораанын бөгүн силерге таныштырар-дыр бис.
Төрээн Тывавыстыӊ агаар-бойдузунуӊ кадыг-дошкун болганы бистиӊ кадыкшылывыска улуг ужур-дузалыг дээрзи маргылдаа чок. Кыштыӊ чыккылама соогу, чайныӊ ышкам изии, суггур чаъстар, дажаан хемнер, хат-шуурган, өрт айыылы база мал, аӊныыр, чер ажылы-биле сырый холбашкан амыдырал тыва кижини чус-чүс чылдар дургузунда эртежи, шимченгир, кашпагай, кызымак, эрес-дидим, белен аштап-суксавас, бергелерге торулбас, ажыл-ишке хандыкшылдыг кылдыр дадыктырып келген. Бойдустуӊ шак ындыг шылгалдаларын эртип, кадыг-бергени чурттап эртеринге 100 хуу белен болуп, тыва кижи шылгараӊгай олимпийжи спорт мастеринден дудак чок, харын-даа оон артык шыдамык, чүткүлдүг, быжыг тура-соруу-биле ылгалып келген. Мага-боттуӊ бергелерге шыдамыыныӊ, бурунгаарже соруктуу-биле чүткүлдүүнүӊ хан-дамырже сиӊе бергенин амгы үениӊ тыва спорт мастерлери, алдын-мөӊгүӊ-биле шаӊнадып чоруур олимпийжи чемпионнарывыс, адаан-мөөрей маадырлары мөгелеривис бадыткап чоруурлар.
Өгбелеривис чаш төлдү бурган авыралы кылдыр санаар чораан. Ынчангаш оларныӊ бүгү талазы-биле сайзыралынче кичээнгейин угландырып, кижизидилгениӊ эӊ-не мурнакчы, эптиг, дээштиг, эвилеӊ-ээлдек чаӊчылдарын, арга-методтарын чүс-чүс чылдар дургузунда сайзырадып келген. Чаш уругларныӊ кадыкшылыныӊ база күш-шыдалыныӊ өзээн күш-культура тургузуп чоруурун өгбелеривис билир чораан.
Чаш төл чырык өртемчейже чаяаттынып кээрге, өгбелеривис ону чүүден артык камгалап, доруктуруп алыр чораан. Шору өзүп, оюн утказын билип эгелээрге сайзанакче киирип, ойнады бээр турганнар. Сайзанак – күш-ажылчы амыдыралдыӊ эге чадазы болуп, күш-шыдал сайзырадырыныӊ бүзүрелдиг чепсээ турган.
Сайзанак үезинде чаштар улуг улусту өттүнүп, аӊчылар, хойжулар, чылгычылар, мөгелер кылдыр хуулуп алгаш, аът шалбадап, эмдик аът өөредип, ча адып, аӊын аӊнап, хүрежип, өрү-куду халчып, дешкилежип, шурап, маӊнап турарлар. Шимчээшкиннерден бүткен арыг агаарга ойнаар сайзанак ажы-төлдүӊ хан-дамыр база шыӊган системазын сайзырадып, кадык-шыырак өзеринге идигни берип турарын өгбелеривис эки билир чораан. Чаш кижиниӊ мага-бодун сайзырадырындан аӊгыда сайзанак оларны амыдыралга белеткээриниӊ хевири турган. Элээн өзүп келген оолдар хүрештиӊ шупту аргаларынга өөренип, тевектеп, ча адып, улуг улуска дузалашпышаан, аът, шары, иви мунар турган. Кадыр тейлерден анай-өшкүзүн сүрүп, улуг улус-биле деӊге сиген кезилдезинге киржип, чайныӊ изиинде кадыргы дег эштиири, харлыг кыжын хаактаары оларга онза чүүл эвес турган. Амгы үении-биле деӊнээр болза, өгбелеривис соксаал чок тренировкаларны чорудуп, кончуг спортчу салгакчыларны кижизидип турган деп болур.
Спорт делегейи-биле ажы-төлүӊерни таныштырып, боттарыӊар база күш-культурага хандыкшып, кадык чурттаарының философиязын эчизиге чедир өөрениринче кыйгырдывыс. Күш-культура кончуг төлептиг кижини өстүреринге эргежок чугула дээрзин демдеглеп, улусчу педагогиканыӊ чүс чылдар дургузунда мөөӊнеп келгени арга-методтарын сүмелеп, бурунгаарже чүткүлдүг, быжыг тура-соруктуг, чаагай мөзү-бүдүштүг, чараш овур-хевирлиг салгакчыларны кижизидер дээн үүлеӊер бүтсүн деп күзеп тур бис!
#Тыва #ЗОЖ #кадыкшыл #ужур_чаӊчылдар #улусчу_педагогика #народная_педагогика #күш_шыдал_кижизидилгези