• просмотры: 51 |
  • 21 | Октябрь |2020

ТЫВА УЛУСТУҢ ТООЛУ “ИНЕК-СОКПА”

Шыяан ам. Инек-Сокпа чоруп-тур. Бир-ле чылыг, ыржым эртен бора талга таалап удумзурап олурган. Калбак ногаан эзимден шокар Торга ужуп үнүп келгеш, ооӊ чоогунда дытты торугайндыр соктай-ла берген. Инек-Сокпа сырбаш кыннып, отту хонуп келген.
Долгандыр көрнүрге, шокар Торга дыт соктап олурган. Инек-Сокпаныӊ хорадаанындан чулчургайы чымыргайнып келген иргин. Инек-Сокпа үгдегер чалгыннарын шагжок далдырады силгигилеп, эде олургаш:
– Чүнү канчап олурарыӊ ол? – деп Торгадан айтырган.
– Чемнеп чип олур мен, бо дыт шыйбай-ла дүжүттүг болган-дыр – деп, Торга мынчанган.
– өске черден чемнеп чип чор, мээӊ чыргалдыг уйгумга шаптыктава, доп-дораан моон чору – деп, Инек-Сокпа-даа хорадап алгыра-ла берип-тир.
Торга тургаш:
– Сени-даа аарай, уйгу хавын – деп, чиӊге-тараа дег карактары-биле элдепсинип өрүмней көргүлээш, ногаан аргазынче ужуп кире берген иргин.
Инек-Сокпа катап-ла өлүглендир удуп олурда, чанынга Хек ужуп келгеш, кукугайнып алгыра берген. Алгырып-кышкырарга-даа, дужаап күштээрге-даа, эптеп-чөптээрге-даа, Хек тоордан туржук, хе-хе-хе кылдыр каттыргылааш:
– Дамырак суглар шылырткайнып, ыяш-даштыӊ бүрүлери сылдыргайнып, оът-сиген алдын хүннүӊ херелдеринге кылаӊайындыр чайнап турар хөглүг өйде канчап удуурул? Хамык аӊнарныӊ, куштарныӊ, курт-кымыскаяктарныӊ ажыл-чымыш дээш олут-дыш чок турганын көрбес сен бе, бедик черден оларга аян тудуп ырлап ор мен, моон чорбас мен – дээш, дыӊнаар-даа ужур чок болган.
Инек-Сокпа оон дезип чорупкаш, чиндиӊ ногаан ээрем кырында бора талга олурупкаш, таалап удумзурай берип-тир. Үр-даа болбаанда сылдырт-салдырт дээн дааштан база-ла отту чаштап келген. Инек-Сокпа кылыктыг шаӊгыр карактарын хере көрүп кээрге, улуг эргек дег Ус-кушкаш уя тудуп орган эвеспе. Ус-кушкаш токташ-такташ ужуга каап, талдар бажын дамчып, теректерни эргий ушкулааш, хоюг, чымчак мочурга хөвеӊни эккеп-ле турар болган.
Инек-Сокпа Ус-кушкаштыӊ уйгу-чыдын чок иштенип турарын көргеш, боду бодунга чөгенип ыяткаш, ужуп ыӊай-ла болган. Ол-ла ушкаш, бизеӊ хая иштинге шагжок олура дүшкен игрин. Аӊаа олурарга, ырак делгем ховулар эргилдир көстүп кээр, хүн херелин хөлегелээр чүве чок, магалыг болган-дыр эвеспе.
Маӊаа чүү-даа келбес, ам-на шөлээн черни тыптым деп бодап, таалап удуп калган. Хая тиглеринде уялар туткан хайлыг хараачыгайларныӊ сыйылаан үннери Инек-Сокпаны база оттургаш туруп берген.
Бо-даа база хей чер-дир дээш, ховуларже ужуп кирген. Ында ыраажы хамнаарактар, шартылаа, шергилер база-ла ыржым бербес бооп-тур эвеспе.
Каяа-даа ужуп чедерге, бүгү-ле дириг амытаннар шаа-биле шимчеп хөделген, ыржым-шөлээн чер тургуспас бооп-тур. Шыдажып чадааш, эргиде удуп чаӊчыккан дыдынга келгеш, эргек дег Ус-кушкаштан дора эвес мен, уядан тудуп ап көрейн деп боданып олура-ла ыӊай-бээр ужуп хүнзээнинден шаа төнүп, шыгырт удуп каан иргин.
Бак чаяанныг, уйгузунга алзып, хүннүӊ-не даарта уядан тудуп ап көрейн деп, чылзып турза-турза, ажыг соок дүжүп келген, уя тудар белен чээрген-даа, чөөк-даа, мочурга хөвеӊи-даа, малгаш-даа чок бооп-тур эвеспе.
Уйгужу чалгаа Инек-Сокпа мынчага чедир даарталап, соӊгаарладып келген. Уя тудуп чадаан, турлаг суур чок, оран кезип, дүнениӊ-не сөөгүнге киир доӊуп чорбушаан чүве-дир.

#тыва_тоол #тувинские_народные_сказки #бичии_чаштарга_тоол #тоол