Шай кудуп каан хөнекти эжикче көрүндүр салбас, ынчанмас. Чүге?
Чүге дээрге олча-кежииң ойлай берип болур дээр.
Хөнекти аалчыга салырда, хөнек аксын ол кижиден чайладыр салыр. Чүге? Чүге дээрге аалчыны хүндүлевейн турары ол. Бүдүн хөнекти-даа болза, иживит дээн уткалыг.
Согааш, бала
Согааш, баланы, шай согаажын куругга соктап болбас, ынчанмас. Чүге?
Чүге дээрге тараа-быдаа үстүп, аштаарын оштап турары ол дээр.
Аяк
Бир өгге кире бээриңге, чирик эриктиг аякка шай кудуп берген-дир. Канчаар ижер сен?
Өөнге чирик аяк эдилевес, ынчанмас.Чүге? Чүге дээрге аксым-кежии долу болзун дээш, ыяавыла ол чирик черинден шайны ижер. Чирик, тиглиг сава эдилевес, аксың-кежии ага берип болур дээр.
Бир кижини хүндүлээш, аякка шай кудуп сунарыңга, ол кижи айтыр салаазын аяк иштинче суккаш, чаңгыс холдап алган-дыр, канчаар сен? Айтыр салаа аяк иштинче сукпас, ынчанмас. Чүге? Чүге дээрге кускун эвес, салаазын аяк иштинче суп, хүндүткел эвес-тир дээр. Өске база бир тайылбыр: чок кижиниң 7, 49 хонуун эрттиргенде, хам кижи айтыр салаазын аяк иштинче суккаш, бодундан отче шайын чажып, чок кижини чемгерер чүве-дир. Шупту саваларны хам кижи ынчаар тудар.
Деспи
Деспиге хенертен изиг эът эспес, ынчанмас. Чүге? Чүге дээрге хенертен изиг эът эзер болза, деспи менней бээр дээр. Ынчангаш илбекти изиг мүнче суккаш, эът эзэриниң мурнунда деспини ыдамнап алыр чүве-дир. Азы илбекти деспиге дээртип, сагындырып алыр дээни ол-дур.
Деспини доңгайтыр салып болбас. Чүге? Чүге дээрге чүү-даа чок куруг каарын оштап турар дээр.
Деспини тургуза база салбас. Чүге? Чүге дээрге кижи чок боорга, ооң кавайын хааржаан тургузу салыр. А деспиде ооң-биле чүүлдешкек хевир бар ышкажыл. Деспини тыва чоннуң тывызыктап кааны безин: “Чартыы чок хоюм чыда семирди”.(Деспиде эът). Куруг деспи үр тургуспас, бир-ле үрелбес шымчым чемден салып каар.
Паш
Паш дүвү халыратпас, ынчанмас. Чүге? Чүге дээрге, аъш-чемден куруглаарының, аштаарының демдээ дээр.
Хымыш
Хымыш бажы чылгавас, ынчанмас.Чүге? Чүге дээрге уруунуң бажы хымыш ышкаш тас боор дээр.
Алган дөзү: Валентина Бегзиевна Монгуш “Ак баштыгларның алдын үүжези” Бирги ном. Кызыл-2021.
Чуруктуң алган дөзү: Республика Тува,Кызыл.Традиции.Культура.Рецепты.
