ХАМ ЫЯШ
Хам ыяшка чүдүүр болгаш хам ыяшты дагыыр чорук тываларга үе-дүптен бээр туруп келген. Бурунгу тываларның сөс-домаанда хам ыяш дээрге хам дытты ынча деп турар. Тыва хамнар чүгле хам дытты тускайлаң дагып чораан.
Хам дытты кандыг-бир черниң бөлүк чурттакчыларынга бараалгадып дагыыр турган. Кожа-хелбээ чурттап турар аалдарның ишти аъжын-чемин белеткээр, хам дытты дагыдар, ооң чанынга байырлаар турган, ооң кол утказы сол-менди чурттаарын хам дыттың ээзинден дилеп турары ол болур. Хам дытты чай шагда чырык хүндүс хам кижи дагыыр турган.
Хам дыт дагыыры тыва чоннуң бурунгу сүзүглели болгаш оран-чуртунуң байлаан камгалаан база бир аргазы болур. Дагылгалыг хам дыт чанындан ыяш кеспес, аң өлүрбес болгаш олаа кавыга чер казары хоруглуг турган.
ТЕЛ ЫЯШ
Бир дөстен дыт, шиви кожаланчып үнген болза, тел ыяш дээр. Бир чамдыкта бир дөстен дыт, шиви, терек база үнүп келгеш кайгамчык тел ыяш бооп көстүр. Бурунгу шагның тывалары тел ыяшты кижи амытанның үре-салгалының өзүп сайзыраары-биле холбаштырып чораан. Тел ыяштың дазылы быжыг.
Тел ыяшты хам кижи дагыыр. Кандыг-бир ашак-кадай улус уруг-дарыг чок болур болза, ынчан хам кижини хооп эккелгеш, тел ыяшты дагыдар чораан. Кым-бир кижиниң чаш уруу хенертен сылданы берген болза, тел ыяш дагыдар чораан.
Ижинниг кижи божуур чоокшулаанда, база тел ыяшты дагыдар турган. Ол ие кижи чиик-чаагай божузун, чаш төлү мөге-шыырак болзун дээш, ыдыктыг сүзүглелин илередип, тел ыяшты дагыдар.
Суг кыдыындан тел ыяш үнүп келген болза, ону албан дагыдар чораан. Суг бажы, аржаан үнүп чыдар черлер болгаш хем уну азы агып чыдар суглуг черлер бурун өгбелерниң чүдүүр болгаш дагыыр черлери бооп чоргулаан.
Шаандагы шагның тывалары келин кыстың ажы-төлү, тел ыяштың будуктары дег, хөй болзун деп күзеп, чечек биле чаш уругну бир дөмей кылдыр көөр чораан, ынчангаш тыва кижи черден үнген чечек чулбас сүзүглелдиг чораан. Чечек чулар болза, чаш уругнуң куъду чайлаар дижир.
Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции). Кызыл, 2017. – 360 а.
Чурук каасталгазы интернет четкизинден алдынган.
