БУРУНГУ ЧҮДҮЛГЕЛЕР – ЧЕРГЕ ЧҮДҮҮРҮ

  • просмотры: 51 |
  • 2 | Декабрь |2021

Черге чүдүүрү тываларга эрте-бурун шагдан бээр туруп келген. Чер-биле тыва кижиниң ыдыктыг, төөгүлүг болгаш ада-ызыгуур салгаан чүдүлгези холбашкан. Чер дээрге борбак бөмбүрзек дээрзин амгы шагның чаштары билир.

Чер деп чүл? Тыва кижиниң черге хамаарылгазында төрел бөлүк үезиниң чүдүлгезин илередип турар ниити утка бар.

Чер дээрге хүннүң эртен үнгеш, хүннүң кежээликтей ажыт кире бээр черни ынча дээр. Кижиниң төрээн чери чер биле дээр ийиниң аразында турар. Кижи черде тудуш, чүге дээрге кижиниң хинин төрүттүнген черинге хөөп каар, барып-барып өөнүң орнунга чаларадып каар турган.

Чер дээрге кижи амытанның тос ада дужундан бээр чурттап келген чери, ону ада-өгбе чурту дээр. Кижиниң өгбе чурту ай, хүн-биле деңге тывылган чүве дижик. Кижи амытан төрээн черин каап болбас, чүге дээрге ол адаларның сөөгүн салган ыдыктыг кавай дижир.

«Чер ием!» Бо болза тываларның черге чалбарган сүзүк сөзү. Өг орну, төрээн чери, эрги хонаштар, төрел аймааның шаг шаандан бээр чурттап келген чери, мөчээн кырганнарның сөөгүн салган чевеглер, аңнар турар тайгалар, мал өстүрер одарлыг черлер, тараа тарыыр делгем ховулар тыва кижиниң бодалынга «чер» деп ыдыктыг утканы илередип турар. Чер кижиниң төрээн иези, ынчангаш ыдыктыг черлеринге тыва кижи чалбарып чоруур.

Черге чүдүүрү дээрге ажы-төлдү черни камгалаар, черге ынакшыыр болгаш Көк дээр адаанга чер кырынга бай чурттаар кылдыр чажындан тура чаңчыктырары болур. Тыва кижи ыдыктыг черинге баргаш, сүт чажып, чалбарыыр, аржаан чажып, алгыш-йөрээлин салыр чораан.

«Дээр адам. Чер ием».
Дээр биле чер тыва кижиниң бодалында адазы болгаш иези дег буянныг, эрги чуртка баарга-ла, чүректи саргыдыр сагындырып кээр болгаш, ала-чайгаар чүдүүрүнче албадаптар.
Амгы үеде черге чүдүүр чорук уттундурган. Ону катап эгидери чугула, ол ханы утканы сиңирген.

Алган дөзү: М.Б. Кенин-Лопсан “Тыва чаңчыл“. Кызыл, 2017 ч.
Чуруктуң алган дөзү: Пейзажи Тувы. Россия: красота мира в каждом кадре.