Шаандагы тывалар эр анай, хураган, бызаа, дорум болгаш чавааларны чиик холдуг мал чазаар кижиге чазадып кааптар. Эмдик малды бичиизинден эгелеп мунар, баглаар азы чъүк чүдүрер кылдыр өөредири тыва кижилерниң амыдыралында бир онзагай болуушкун болгаш уран чүүл болур. Мал чазаар болгаш мал өөредир кижилер кончуг хүндүлүг.
Аът болза тыва кижиниң ырак-узак черлерге мунар ынаныштыг хөлгези бооп чораан. Эмдик малды чаваа турда өөредир. Эмдик малды эзер салыр кылдыр өөредип алыры берге болгаш айыылдыг.

Тывалар эмдик мал өөредир кижини алдаржыдар, хүндүлээр болгаш ооң эмдик мал өөредирин кайгамчык солун чүүл кылдыр көөр чораан.

Бир кончуг шалбачы эмдик малды сыдымнапкаш, төрепчилей кааптар. Ол мал калчаалыы-биле чүткүп турда, бодундува чыыра тыртып эккелгеш, кулактан алган дораан-на, чуларлай кааптар. Ооң соонда чүгеннептер. Эмдик мал кижиден ырадыр чүткүүр болгаш тевер-кагар болур. Чүген дыны-биле эмдик малдың үстүкү эрнин борбайтыр норбуй тыртыпкаш, ийи кулаандан так кулактап тургаш, кончуг дүрген эзертептер. Эмдик аът өөредир кижи эзертеп каан эмдик малды мунупкаш, мөгдүрүп чоруптар. Ол малды шаан төндүр мунуп-мунуп, өг чанынга эккелгеш, киженнеп каар. Эмдик малдың хөрээн буза мунмас, хоюган кылбас болгаш кончуг чаажыктыр өөредир. Эмдик малды хову черге өртеп хондурар. Эмдик малды баштай киженнээш, өртээр. Шала чоорту ажык черге аргамчы-биле өртеп одарладыр.

Чер-черге эмдик малды янзы-бүрү аргалар-биле чаажыктыр мунар. Бир чамдык черге эмдик кулуннарны мунар кылдыр чавыдактап өөредир. Эмдик малды эзер салыр, киженнээр, дужаар, көстээр, дедир киженнээр болгаш чүгеннээр кылдыр өөредип алырга, хөлге аъды болганы ол.

Хөлге аъды дээрге чүгеннээр болгаш ооргазынга чүгле эзер салыр аътты ынча дээр. Хөлге аъды – мунуш аъды.

Чүгүрүк аъттарны тыва кижи кончуг камнаар болгаш кайы хамаанчок чоруктарга аргызыр мунмас.

Алган дөзү: М.Б. Кенин-Лопсан “Тыва чаңчыл”. Кызыл, 2017 ч.
Чуруктуң алган дөзү: Интернет четкизи

#тыва #тыватөп #традиции_обычаи #эмдик_малды_өөредири #бурунгу_ужурлар