ОЙТУЛААШ дээрге эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген төөгүнүң болгаш назын халыынының оюну болур. Ойтулаашка он үштен чээрби беш харга чедир назылыг бот оолдар болгаш кыстар, азы бир катап, чок болза ийи катап чылы кирип эрткен оолдар болгаш кыстар киржип ойнаар.
Ойтулааштың болур үези чайның башкы айдан эгелээш, күстүң адак айга чедир болгулаар. Ойтулааштың ойнар үези орай кежээден эгелээш, даң хаяазы чырыгыже чедир болур. Ойтулааштың болур черлери аъттыг кижилер дүне када чорупку дег алаактар, арыглар, шаттар болгаш ховулар болгулаар.
Он үштен он дөрт хар чедир оолдар, уруглар ойтулааштаан аныяктар аразынга чорууру нда база ужур бар, олар бодунуң хан төрел болгаш өске аймак оолдарны база кыстарны ылап кылдыр билип алырлар. Сагындырып каалы: бурунгу Тывага үш ада дужундан бээр хан төрел кижилер ашак-кадай болуру шуут хоруглуг чораан.
Ойтулааштап ойнап чорааш, таныжып алган оолдар, кыстар чуртталга тударга, «өг бузулбас» дижир. Аңгы-аңгы төрел аймактарның оолдары, кыстары бот-боттары таныжып алырынга тергиин таарымчалыг. Олар ужуражып келгеш, ижин кара чокка хөөрежип, арны-бажын көржүп, дурт-сынын болгаш аажы-чаңын билчип алырлар. Сагыжынга кирген кысты азы сагыжынга тааржыр оолду туразында шилип алырынга ойтулааш онзагай ужур-дузалыг бооп чораан.
Айның чаазы айдың дүне
Алаак-шыкка ойнаалыңар.
Ак-ла талдың анай-хаагын
Аргып-өрүп ойнаалыңар.
Он-на бештиң айдыңында
Ойнап-хөглеп алыылыңар.
Ортулуктуң чаш-ла хаагын,
Ораап-долгап ойнаалыңар.
Ойтулааш ынакшылдың ырларын чогаадырының хостуг театры бооп чораан, ынчангаш сагыш-сеткил ырларын аныяктар боттары илередиринге тергиин таарышкан. Аңаа киржип чораан кижи бүрүзү бодунуң хире-шаа-биле ыраажы бооп, шүлүкчү база артист бооп чораан.
Чүс-чүс чылдарда тыва чоннуң аныяк-өскениниң дүне када ойнап чораан ойтулааш оюну 1921 чылдың соонда чоорту чавырылган, 1930 чылдың сөөлүнде хоруушкунга кирген, чүгле ында-хаая бир-бир кожууннарга болгаш бир-бир сумуларга аныяктар ойтулааштап турган. 1945 чылдың сөөлүнде ойтулааштаан аныяктарны тарады сывырар, бир чамдыктарын туткулааш, шиидип турган, ынчангаш ойтулааш оюну хоругдалга кирген.
Алган дөзү: М.Б. Кенин-Лопсан “Тыва чаңчыл”. Кызыл, 2017 ч.
