Тывалар 8 янзы демир, шой паштарлыг.
Казандык – хымыш дег тудалыг, чорумал ап чоруур, 1-2 кижиге чем кылыр паш.
Казан – демир азы шойдан паш. Кулактарындан одаг кырынга азыптар.
Тос-таңма – дөрт кулактыг аажок улуг шой паш. Чүгле хүрээлерге, улуг байларга турган. Даштында 9 үжүк каккан дижир, ынчангаш «тос-таңма» деп аттыг.
Хөнек – амгы хөнек-биле дөмейлешкек. Ону колдуунда честен кылыр турган.
Хоо – шай хайындырар узун шөйбек, адаа чоон, үстү чиңгежек чес, хола сава. Отка шай хайындырарда дыка эптиг – ожук ийинден азы суугу аксындан адаан изиг хүлче, көсче хөме ийлендир суптар.
Домбу – даштыкы хевири, ишкири хоо-биле дөмей хадыңдан чазаан сава. Дек соовазын дээш, хоога хайындырган изиг шайны домбуже куткаш, эптешкек аксы-биле дуглаптар.
Хымыш, калгак – суук чүүл узар, сыптыг, улуг-биче савалар. Оларны ыяштан база кылып турган. Доскаар – хойтпак, божа, хымыс кудар хос теректен кылган сава. Дүвүн тостан, теректен кылыр. Ону кызыл-харагандан кылган ыяш шопту-биле кадаар.
Сыгыртаа, сыртылаа – өшкү, хой саар безерек ыяш хумуң. Мурнуу тывалар ону бортуга дээр, а моол ады бортого.
Соо – тостан кылган бичии хумуңчугаш.
Ыяш-көгээр болгаш кош-шумуң – калбак манзалардан эптеп кылган савалар.
Деспи – теректен чазаан эң-не бир кол ажыглаар сава: янзы-бүрү эът салыр, далган тудар, хоорган, соктаан тараа болгаш далган урар. Бичежек, белен аңдарылбазы-биле аартадыр чазаан, тускай ыт деспизи база турган.
Тавак – дазылдан, урудан кылган чем салып чиир сава.
Аяк – шай ижер бичии сава. Колдуунда дазылдан, урулардан кылыр.
Көгээржик – тываларның эң-не чараш болгаш ажыктыг саваларының бирээзи. Көгээржикти шары кежинден бышкаш, сиир-биле тииниң дашты-иштинден ийи кырлап даараптар.
Хойлаарак, кавынды – хойлап чоруур бичии көгээржик. Көшкүн арат аъттыг чорупканда суксун кудуп аар. Орустап ону фляжка дээр.
Хува – дазылдан азы урудан кылган улуг аяк. Хувага, аякка кагган чемни сакпыт-биле ап чиир.
Дашка – база-ла ол чүүлдерден кылган, колдуунда арага чооглаар бичии аякчыгаш.
Согааш, бала – тараа соктаар херекселдер. Согаашты теректен, шарландан, хаая хадыңдан кылыр. Чартыланыр дээш өске ыяштар ажыглавас.
Шүүр – чиңге хаактан аргааш, сүт чамы, шай шаары арыглаар херексел. Ооң дүвүнге хыл салып алгаш, кырындан сүт кудуп, ону аштаар, шүүрээр.
Шууруун, бүлгээр – чоон хос теректен кылган хойтпак тигер сава.
Үлгүүр – адаккы каъдынга паштар, үстүкүзүнге болгаш кырынга аяк, тавак, чем салыр, каът саны ийи талазынче ажыттынар аастарлыг, ыяштан кылган өг херексели, чем шкавы.
Аптара – кырындан ажыдар, ыяштан кылган улуг бедик хааржак. Аңаа идик-хеп, пөс-таавы сугар.
Ыяштан кылган савалар эң-не хөй. Оларны колдуунда теректен чазаар, оонгай хадың, дыт, тал уруларындан, дазылдарындан. Теректен чазаан сава чем амданы өскертпес дижир. Саваларны өңнээрде дыт чөвүрээзинден хоюдур соктааш, улуг пашка сугга хайындырыпкаш, ынаар суптар. Ынчан сава кончуг чараш кызылгыр өңнүг апаар, ону хээлеп каастап аар. Сава кылыр ыяшты ыяавыла айның бүдүүзүнде ужурар. Ынчан ол белен кагжавас, чиик, быжыг болур.
Алган дөзү: О. О. Бартак «Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери. Кызыл, 1997 ч ».
