Чаңчыл
Ол болза чоннуң угаан медерелинде быжыгып доктаай берген, чүс-чүс чылдарда салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур улусчу культураның чарылбас кезии болур. Чаңчыл – улус чонга (ниитилелге) албан сагыттынар бижитинмээн дүрүм, кижилерниң сүзүглели. Чаңчылды үе-үе аайы-биле эскерип, чаа билиишкиннерже шилчип турар, сагыыр ужурлуг мораль-этиктиг нормалар деп база болур. Чаңчыл ёзулал-биле бир дөмей хөй-ниити утка-шынарлыг. Чүге дээрге чаңчыл ийи-чаңгыс кижилернии эвес, а хөй- хөй кижилерниң (төрел бөлүк, аймак, нация) харын-даа ниитилел ужур-уткалыг сагылга болур.

Ёзулал – чаңчылдың бир кезии, хевири болур болгаш чаңчылчаан чүүлдү херек кылып күүседир сагылга. Ёзулал (ёзулалдар) янзы-бүрү болгулаар. Чижээ, байырлалдар үезинде сагыыр ёзулалдар (Шагаа ёзулалдары), амыдыралчы болгаш хүндүткелдиң ёзулалдары. Оларга менди солчурунуң, олут чазаарының, аалчы уткуур, үдээриниң болгаш өске-даа ёзулалдар хамааржыр.

Сагылга болза кижиниң амы-хууда иштики сүзүглели, медерелдии-биле шилип, хүлээп алганы, ооң арын-нүүрүнүң негелделеринге дүгжүп турар моральдыг дүрүмү болур.

Ужур (ужурлар) – ниитилел амыдыралында шуут чаңчылчаан, кандыг-даа хажыдыг чокка сагыыр сүзүглел. Ужур дагылгалыг, ыдыктыг чүүлдерге хамаарыштыр албан сагыыр дүрүмнер, чижээ, от орну баспас – ол дагылгалыг, чаш ыяш, тел, хам болгаш бай ыяштар кеспес, – олар дагылгалыг дээш, өске-даа.

Улусчу чаңчылдар кижиниң баштайгы базымнарынга – орук айтыр компас, амыдыралчы сагылгаларынга, этиктиг, эстетиктиг көрүжүнге, сыыгавас дамырак дег, эгээртинмес курлавырлыг. Ол дугайын тыва улустуң “Ада сөзүн ажырып болбас, ие сөзүн ижип болбас” дээн мерген үлегер домаа бадыткап турар.

Алган дөзү: Чүлдүм Ч. Тыва улустуң чаагай чаңчылдарын болгаш ёзулалдарын өөредилгеге болгаш кижизидилгеге ажыглаарының аргалары // Башкы. – 1993. – № 1. – Ар. 10-11.