Шаг-төөгүден тыва эр кижиниң хевир-сынын чазаар, хей-аъдын көдүрер эдиниң бирээзи – оттук-бижек. Эр кижи чер чоруур дээнде мыйыстан кылган сарыг сыптыг азы тос сыптыг хынныг бижээн ооргаже азынмаан шаанда, эзенги теппес турган. Аалдарга келгеш, өгже кирерде, ооргада бижээн ужулгаш, халаңнады салып аар. Ол дээрге келген аалчының бак сагыш чок тайбың арыг, чырык бодалдыг, сеткилдиг келгениниң демдээн илередип чоруур.
Чаңчыл ындыг, бичии оолдар кестик эдилээр. Олар өзүп, эр бооп чорда, дарган кижи ам-на улуг бижек соп бээр. Ол шагда эр хиндиктиг кижи бүрүзү бижектиг боору ылап, чүл дизе, мал, аңныыр ажыл-агыйлыг эр кижиниң солуттунмас эди. “Ижер, чиири ирт-серге, ижээр чери хос ыяш” деп, тывызыктаары ооң бадыткалы. Бистиң адаларывыс, өгбелеривис ийи-чаңгыс “эзеңгизи дыңзааш” содаалажы бергенде, курларында халаңнаан бижектеринче-даа сагыш салбас чорааннар.
Бижек ажыглалының аайы-биле тыва кижиниң медерелинде чүгле (чидиг бистиг) чепсек кылдыр ажыглаары-биле эвес, а кандыг-ла бир ёзулал үезинде кара күштерни базарынга ажыглаар ханы уткалыг, хүлээлгелиг ыдыктыг эт дээрзин утпаза эки.
Шаанда тыва кижилер чеже-даа бижекти эдилеп чорза, кижиже бижек арынмас, соок чепсек айыылдыг деп угаап-билип чорааннар. Чүге дизе, тыва улустуң езу-чаңчылы күштүг бооп, чаагай езу-чурумну салгалдан салгалче аажок сагыыр чораан. Оларның медерелинде – бижек-биле чүгле мал өзээр, аң сояр дээш оон-даа өске ажыл-агый кылып турар үеде ажыглаар эт дээрзи бодалында таңмалаттынган.
Кажан кижиже бир-ле бистиг этти сунарда, бистиг талазын бодунче угландыр сунар. База ол ышкаш ѳске кижиден бижек албас – хай-бачыды халдаар дижир. Бижек, серээ-биле от чүшкүрбес – от ээзи килеңней берип болур. Ачылаан бижээн эгидерде, куруг эгитпес. Чүге дизе, бижек бистиг эт болганда, ону бээрде чымчактаан хѳѳн илередип, база ол ышкаш черле ачылаан эдин хол куруг дедир сунмас деп угаадыглар сиңген тыва чоннуң чаңчылдарын аныяк ѳскенге, улуг-биче кижиге билиндирип угаадыыры амгы үеде чугула дээрзин демдегледивис.
Алган дөзү: 1. Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции). Ч. I и II: Учебное издание. – Кызыл: Тувинское книжное издательство, 2017. – ар. 42;
2.Тыва үндезин хеп / Р.Б. Ховалыг. – Новосибирск. Наука НГПО Союза писателей России, 2018. – 336 а. ар. 300-301;
3.Ховалыг М. Хоругдаткан эт (Эр кижиниң бижек эдилээр бурунгу езулалы) // Тыв. аныяктары. – 1994. – сент. 13;
4. Хертек А. Кижиниң мөзү-бүдүжү, сагыыр чамдык ужурлар
// Башкы. – 1995. – №5 (17) – Ар. 92-93.
#культура_тувы #тыва_топ #тыва_төп #эр_улустуң_эдилели #тыва_бижек