Тывалар шаг шаандан “ак” деп билиишкинни, ак өң-биле холбаалыг бүгү-ле чүвелерни ыдыкшыды көрүп, сүзүглеп чорааннар. “Довук дег ак – даг дег караны базар” деп үлегер сөсте чоннуң актыг шын кара мегени кажан-даа тиилээр дээн мерген бодалы илереттинген.

Улусчу философия езугаар Ак биле Кара кезээ шагда бот-боттарынга удурланышкак күштерниң ожу болуп чоруурлар. Тоолдарда-даа ындыг, амыдыралда-даа ындыг. Ак-Ойда саадаан Ачыты башкы кандыг-даа Караты-Хааннардан бедик сүлделиг, мерген угаанныг, Ак-Сагыш, Кара-Сагыш алышкылар-даа ындыг – ак сагыш чаагай сеткил тиилеп турар.

Ак өң болгаш чырык

Ак өң бүгү-ле кара өңнерге акташ. Ол харын Октаргайдан, оран-бойдустан эгелээн. Үнүп орар Хүннүң эң баштайгы өңү ак, тывалар ынчангаш “даң агарып орар” дижирлер. Шак ол ак даң караңгы дүннү соя шаап, бүгү өртемчейни чырыдыптар.

Ынчангаш сылдыстарның чидиг кызыл өңү безин агара бээр. Бир эвес Ак биле Кара акташ болза, ак биле чырык ийиниң алыс утказы чүүлдеш, Тывалар бүргеп чаап турган дээр аязып турар болза, “дээрниң соо агарып олур” азы “дээрниң соо чырып олур” дижир болгай. Ак сеткилдиг кижини “чырык сеткилдиг”, “чырык шырайлыг” дижип чугаалажыр.

Кандыг-даа кижиге дээрниң овуру, ол чеже-даа чүдергей, чаъс-бораанныг болза, ак-көк кылдыр сагындырар. Тыва кижиге кара суглуг хемнери – ак-көк хемнер, эм-таң аржааны – ак аржаан, чүзүн-бүрүн чечектер – айыраң ак, өң-баазын кадактар – ак кадак, хөй чүзүн чалама, шай кара, бора-даа бол – ак шай ааржы, ээжегей, быштак, быштак, курут – ак чем болур.

Алган дөзү: Чүлдүм Ч. М. Шагаам-сүзүглелим:төөгү, ужүрлар, оюннар, мөөрейлер, хөктүг-чугаалар. – Кызыл: ТР-ниң Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне типографиязы, 1999. – а. 19-20.