Шаг шаандан тура бистиң ус-шевер өгбелеривис демирден, алдындан, мөңгүнден кылыгларны, эт-херекселди, янзы-бүрү каасталгаларны сиилбип бүдүрүп турганнар. Оларны дарганнар деп адап чораан. Нарын дарганнар база кара дарганнар деп аңгыланып турган. Нарын дарганнар дээрге алдын-мөңгүнден янзы-бүрү каасталгалар, эдилелдер кылыр ус-шеверлер, ам болза, ювелирлер болур. А кара дарганнар чоннуң хүн-бүрүде амыдыралынга ажыглаар эт-херекселин демирден кылыр ус-шеверлер-дир.
Ам бо үеде республикавыстың онзагай чараш кожууну Сүт-Хөлдүң Хөр-Тайгазынга дарган мергежилин шиңгээткен “кара дарганывыс” бар. Ол дээрге Ондар Виктор Саныйбанович. Ооң чашкы амыдыралы арыг агаарлыг, аржаан дег арыг суглуг Шеле хемниң баарынга эрткен. Ол кырган-ада-иезиниң чанынга мал-маган кадарып, хостуг шөлээн амыдыралды көрүп өзүп келген. Бирги классче базымнарын Ондар В.С эң солун, дүвүренчиг үезинде киргенин сактып чугаалаан. Чүге дээрге, 1961 чылда бир дугаар ажык октаргайже ужуп үнген кижини, Юрий Гагаринни кижи бүрүзү чугаалажып турган. Ооң бичии чаш угаанында, ол солун болуушкун таңмаланып артып калган.
Төрээн суурунуң школазын эки дооскаш, Кызыл хоорайга, ол үеде болза “35 дугаар КПТУ” училищезинче “слесарь-сантехник” талазынче өөренип кирип алган. Училищени доозупкаш, бодунуң шериг албан-херээн күүседип, Чита хоорайның Таурия деп черинче шериглеп чоруткан. Бодунуң ындындан кызымак, спортка хандыкшылының аайы-биле, шеригге хостуг хүрешти кызып өөренгеш, катай шериглеп турган эштерин бо-ла дүжүрүптер апарганын ол хүлүмзүрүп чугаалаан. Үелер шуужуп эрткени безин билдиртпейн барган, ийи чыл болгаш ол төрээн Тывазынче дедир чаныпкан.
Эргим төрээн Тывазынче чанып келгеш Виктор Саныйбанович Хөр-Тайга суурга тараа кезип ажылдап турган. Бир-ле хүн шөл чанынга илчирбелиг тракторлуг акыйны эскерип кааш, база трактор мунар чолаачылаар күзелин Виктор Саныйбанович ол акыйга чугаалаан. Ол ынчан Балгазынның трактор мунуп өөренир черин доозуп алгаш турган үези. Трактор мунуп чолаачылап чораан акыйның назы-хары улгадып, хүндүлүг дыштанылгаже үне берген соонда, ооң ажылын Виктор Саныйбанович уламчылап, Хөр-Тайга суурга чагылар сөөртүп база элээн хөй ажылдарны сеткилинден кылып чораан.
Дарган болур улуг харысаалгалыг мергежилди Түлүш Даңзын-оол дээр кырган-ачазындан өөренип, ооң чанынга бодунуң изиг күзелдии-биле дага соктап кылырын шиңгээдип алган.
“Ол кырган-ачам холу болза-даа шевер, чүнү-даа кылдыр чораан. Малчыннарның чылгыларының дагазын соп берип, бижек, кыскаш дээш чүнү-даа шеверлээр. Күскү үеде Хөр-Тайганың эр хиндиктиг чону дииңнеп, аңнап чоруп каар турган. Кадыр тайга, таңдыже үнерде улуг белеткел ажылы херек. Эң бир дугаарында аңнаар дээн улус аъттарының дагаларын кол кичээнгейге алыр турган. Дарган кырган-ачазындан өөренип алган ижи хилис барбаан, ол дыка хөй малчыннарга, аңчыларга дузазын көргүзүп келген. Аът дагазын соктаары база белен эвес ажыл. Аъттарның дагаларын баштай хемчээр-тудар дээш баар. Чай-даа, кыш-даа дивейн дага соп тургаш, аъттарның чүзүнүн, хар назынын билип алгаш, кайы хире хемчээлдиг дага херегин билип кааптар апарган мен. Оон аңгыда, чер-чуртумнуң онзагайында азы тынып чоруур агаарынде бе, Хөр-Тайгада дарганнаар кижи саны көвей болганынга чоргаарланыр мен. Хүндүлүг улуг өгбевис Көгел Мижитеевич мени “кара дарган” сен дээр. Ол шынап-ла ындыг. Янзы-бүрү каасталгалыг эдилелдер кылып шыдавас мен, а кижиге хүн бүрүде херек кыскаш, бижек, аът дагазы дээн чижектиг эдилелдерни нарын, каасталга чок, шынары быжыг кылдыр кылыптар мен. Черле бодум-даа көрүп өскеним, улуг улус-даа чугаазындан алырга, дарган кижиниң сүлдези улуг, аза-бук база даргандан коргар болур деп чугаалар чүве чорду. Ынчангаш мен база кырган-ачамдан өөренип алганым “буянныг” мергежилимге амга чедир четтиргеним илередир мен. Тыва кижи черле ындындан биче сеткилдиг, бар чүвезин бээр деп чүүлге дыка магадаар мен. 1970-1980 чылдарның үезинде Арменияга улуг чер шимчээшкини болган. Чадананың “Промкомбинат” деп черинге ажылдап турган ус-шеверлер дөртен хире өглерни чазап кылгаш, Арменияның чонунга дузаламчы кылдыр ажырып турганын база дыка эки сактыр мен. Тыва чонумнуң демниг, эриг баарлыг, шеверинге черле чоргаарланыр-дыр мен” – деп, Виктор Саныйбанович чугаалаан.
Черле ындыг, дарган кижи чон аразынга дыка улуг хүндүткелдиг чораан. Ооң ажылы хөлүн эрттир аар-берге, кызыл күжүн үндүрүп, ажыг дерин төп тургаш, онзагай уран-шевер каасталгаларны, эт-херекселди алдын-мөңгүн, хүлер, хола, демирден шуткуп-сиилбип, кылып чораан. Кижи болганы дарган болуп шыдавас, ол тускай чаяалга-дыр, ынчангаш дарганнарны оларның берге чымыштыг, уран-шевер ажылы дээш, чон дыка үнелээр. Виктор Саныйбанович база чон аразында “кара дарган” кижи. Ол дага соктаар буянныг ажылды дараазында салгалдарга өөредип, бодунуң бар билиглерин харам чокка үлежип, дарган кижиниң чон аразында быжыг туруштуг мөзүзүн салбайн чоруур.
Удавас февраль айның 27-де Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы деп суурунга республика чергелиг “Уран дарган” мөөрейи болуп эрттер. Ук мөөрейге республиканың салым-чаяанныг дарган ус-шеверлери чыглып, чоннуң хүн-бүрүде ажыглап турар демирден кылган эдилелдери кыскаш, хаарыыл, илбекти кылып, эң тергиин дарганы илередир сорулгалыг.
