Тыва чон үе-дүптен бээр уян аялганы үндүрүп, байлак, хөй янзылыг үннер төрүттүндүрер хөгжүм херекселдеринге кончуг ынак, оларга хамаарыштыр онза хумагалыг, харын-даа диригжидип, көвей санныг тоолчургу чугааларында, легендаларында, ырыларында игилге, бызаанчыга, дошпулуурга дээш оон-даа өске хөгжүм херекселдеринге ханы ынакшылын илеретпишаан, оларны алгап, мактап келген. Ук хөгжүм херекселдерин чазап кылыр чаңчылчаан технология үндезин тыва культураны суртаалдап чоруур ус-шеверлерниң ачызында амгы сайзыраңгай үеде ол-ла хевээр арткан. Ындыг ховар база бодунуң кылып турар ажыл-ижинге сеткили-биле бердинген усчуларның бирээзи Артыш Борбак-оолович Монгуш болур.
Артыш Борбак-оолович 1985 чылдың октябрь айның 5-те Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык сумузунга ада-иезиниң хеймер оглу кылдыр төрүттүнген. Шеверлээр, чазаар чүүлге сонуургалы чажында-ла көстүп келген. Ооң салым-чаяанын салгал дамчып келген деп болур, чүге дизе ус-шеверивистиң кырган-авазы Хертек Долгар Шой-Суруновна кончуг шевер кижилерниң бирээзи чораан. Артыш Борбак-оолович кырган-авазындан үлегер чижекти ап, бир дугаар “эзирик” амытанның дүрзүзүн чонар-даштан чазаан. Даай-авазы Хомушку Дүктүг-кыс Сарыгларовна уран чүүл делегейинче оруун ажыткан улустуң бирээзи. Келир үениң тергиин ус-шевери болурунга улуг салдарны Тываның шыырак ус-шеверлериниң бирээзи Салчак Владимир Шомбулович берген. Ол бодунуң билири чонар-даш-биле шеверлээр аргаларны, билиглерни дамчыдып, мергежилдиң чажыттарын Артыш Борбак-ооловичиге ажыдып берип, бодунуң оруун изээр салгакчызы кылдыр көөр турган. Бо бүгүнүң ачызында Артыш Борбак-оолович бурун тываларның үндезин культуразының бир тускай хевири болур ус-шевер мергежилин чонунга болгаш келир үениң салгалдарынга арттырар сорулга-биле чымыштыг ишке бүрүнү-биле бердинип, ус-шевер уран чүүлүнүң сайзыралынче бодунуң үлүг-хуузун киирип чоруур.
Амгы үеде катап сайзыралын алган тыва эр кижиниң адаанныг үш оюннарының бирээзи болур тыва ча адарын Артыш Борбак-оолович эгидип, ук оюннуң сайзыралынга улуг үлүүн киирген. Тыва ча адары чон аразынга нептереп, тура дүшпейн, бодунуң төөгүлүг сайзыралын уламчылаар кылдыр “Алдын согун” деп төлевилелди тургузар дугайында идеяны Артыш Борбак-оолович үндүргеш, кожууннар аразында адыгжыларны хаара тудуп, мөөрей бир кожуундан дараазында кожуунче көжүп чоруур кылдыр чуртталгага боттандырган.
Амгы үеде тыва ча адар адаанныг мөөрей Тыва Республиканың национал улуг байырлалдары Шагаа база Наадымның иштинче кирип, чоннуң ынак оюннарының бирээзи болу берген. Ук оюннуң ылгавырлыг онзагайы – адыгжылар чаңчылчаан тыва чадан адарында. Адыгжыларның ча, согунун чазаар чаңчылчаан технологиязын Артыш Борбак-оолович ханы шинчилеп өөренгени, херек кырынга чедип алган билиглерин база дуржулгазын ажыглааны тыва национал спорттуң бир хевири болур – тыва чаның калбаа-биле нептерей бергениниң магадылалы болган.
Артыш Борбак-ооловичиниң кылган тыва хөгжүм херекселдери бөгүн бөмбүрзээвистиң ырак-чоок булуңнарында салым-чаяанныг хөөмейжилеривистиң чарылбас эжи болуп, делегейни шыва ап турар тыва хөөмейни үдеп берип чоруур. Ус-шеверивистиң уран салым-чаяаны тыва чоннуң үндезин культуразының узун төөгүлүг оруун уламчылап, салгалдар аразында харылзааның быжыг болурун көргүзүп турар.
Бо айның 27-ниң хүнүнде 19:00 шакта Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвүнге хүндүлүг ус-шеверивистиң чогаадыкчы ажыл-ижинге тураскааткан “Тывам аялгазы” деп оюн-көргүзүглүг кежээзинче силер бүгүдени чалап тур бис! Билеттерни дараазында ссылкаже киргеш садып ап болур.
https://quicktickets.ru/kyzyl-ctk/s60
