«ЭЗИР-КАРА»

  • просмотры: 51 |
  • 11 | Июнь |2020

https://youtu.be/WhawCTDms0U

[embedyt] https://www.youtube.com/watch?v

Тыва кижи аътты делегейде эң-не эрес, буянныг болгаш кашпагай амытан кылдыр санап, бурун шагдан бээр ону хүндүлеп, үнелеп, алгап-йөрээп келген. Аңаа макталдарны, маадырлыг тоолдарны база ырыларны тураскаадып чоруур, харын-даа тыва кижи аъдын диригжидип, бүзүрелдиг эжи кылдыр хүлээп чоруур. Ынчангаш Тыва үндезин культура төвү улустуң ырларының тывылган төөгүзүн, ужур-утказын тайылбырлаан ээлчеглиг үндүрүлгезин бо удаада «Эзир-Кара» деп улустуң ырынга тураскаадып, ырының чонче үнүп келген төөгүзү болгаш ооң сөзүглелиниң утказы-биле таныштырар-дыр.

1993 чылдың июль 9-та Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик сумузунга тыва аътка эң баштайгы тураскаалдың ажыдыышкыны эрткен. Тураскаалдың ээзи аът дээрге 1934-1938 чылдарда республиканың улуг Наадымнарынга шүглүп чораан чүгүрүк кара аът. А 1939 чылда ук аът «контр» диртип, чарыштарга киржир эргезин казыткан. Ооң-биле чергелештир аъттың бедик ат-шолазын узуткаан.
Алдаржаан чүгүрүктүң ээзи Соян Сандаңмаа аътка кайгамчык ынак, ону ажаап, шылгап, өөредип билир ховар дээн кижилерниң бирээзи чораан. Ол Тес-Хем кожууннуң Төре-Хөл сумузунуң (эргиде Көгей сумузу) хамаатызы, чер-чуртунга революсчу чаа амыдыралды тургусчуп, чонга шынчы бараан болуп, аас-кежиктиг келир үе дээш, амыр-дыш чок чымыштыг ишти эчизинге чедир кылып чорааннарның бирээзи турган. Тыва араттың революстуг намының кежигүнү, Төре-Хөл сумузунуң удуртукчузу Соян Сандаңмаа 1939 чылдың апрель айда хоп-нүгүлге киргеш, Ада-чурттуң дайызыны, «контр» диртип, дээди хемчег-биле шииттирген. Репрессияга Соян Сандаңмааның чоок улузу, дөргүл-төрели, ха-дуңмазы таваржып, кара-бажыңнадып, шииттирип, дошкун чылдарның түрегделиниң эң аарын көргеннер.
1930 чылда Тес-Хем кожууннуң Төре-Хөл сумузунуң хамаатызы Соян Сандаңмааның кара бези кара аскырындан кара кулунчак берген. Ол кулунчактан өзүп келген кара аът чарыш черинче тайгадан суг элезиннеп, даштыг сыннар дивейн 500 километрни эртип кээп турган.
Тывага улуг Наадым байырлалының аът чарыжынга үш чыл улай шүүлген чүгүрүк аътка алдарлыг шола тыпсыр чаңчыл турган. 1934, 1935, 1936 чылдарның чарыштарынга баштай эртип келген Соян Сандаңмааның кара чүгүрүк аъдынга «Эзир-Кара», 1937 чылда эртерге – «Хартыга-Кара», 1938 чылда – «Хүлүк-Кара» деп алдарлыг шолаларны тывыскан. Ол үениң чону өөренген аайы-биле ат-сураа билдингир кара аътты Эзир-Кара деп адап чаңчыгып калганнар. 1938 чылда Совет Социалистиг Республикаларның Эвилелинден чоруткан үш ужар-хемелерниң барааны Тывавыстың ак-көк дээринге көстүп, «самолет» деп чүвени көрүп көрбээн чоннуң кичээнгейин калбаа-биле хаара тудуп, магададып, кайгадып, кижи бүрүзүнүң сеткилинге өөрүшкүлүг улуг байырлал хөөнүн арттырган. Төөгүлүг хүн Чазак удуртукчуларының сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнге салдар чедирип, Тыва Арат Республиканың улуг Наадымының беш дакпыр чемпионунга «Эзир-Кара», «Хартыга-Кара», «Хүлүк-Кара» деп алдарлыг шолаларның эдилекчизинге, Тываның аът чарыжының төөгүзүнде бир дугаар «Ужар-Хеме» деп чаа шоланы тыпсырынга идигни берген.
Ол үениң «Ареве шыны», «Шын», «Хостуг арат» солуннарның арыннарында-даа, улус-чоннуң алгыш-йөрээлдеринде-даа, макталдарында, ыры-шоору, чугаа-соодунда-даа Тес-Хем кожууннуң Көгей сумузундан Соян Сандаңмааның Эзир-Каразы турган. Амгы үеде тыва аът чарыштырар спорт делегейинде Эзир-Караның эрткен оруун катаптаар хире чүгүрүк аът чок болбушаан. Ооң чырык адынга номнарны, аът чарыштарын, байырлалдарны, ырыларны, чуруктарны, скульптураларны тураскааткан. Ооң ады-биле найысылалда кудумчу адын адаан, ооң чоргаар овур-хевирин Эрзин кожууннуң эмблемазында салган. Тыва Республиканың улустуң артизи, хөөмейжи, композитор Сат Дамба-Доржу Дажы-Сереновичиниң бижээни «Эзир-Кара» деп аялгазынга Тыва Республиканың улустуң артизи Мандан-Хорлуу Аян Владимирович «Эзир-Кара» деп самны салган. Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы Чооду Кара-Күске Күнзекович репрессия темазынга, ооң иштинде Эзир-Карага, хөй санныг чогаалдарын тураскааткан.
Соян Сандаңмаа ажыл-агыйжы, идепкейжи чоруу-биле чонунуң хүндүткелин чаалап ап, оларның деткимчезин көрүп, улуг үре-түңнелдиг мал-даа ажылын, суму удуртур-даа ишти бүдүрүп чораан. Соян Сандаңмааның чүгүрүк кара аъдынга тураскааткан ыры амга чедир күүсеттинип, улустуң ынак ырларының санынче база тыва чоннуң ырларының алдын фондузунче кирген.
Амгы шагда «Эзир-Кара» деп ырыны чүгле Тывада эвес, харын-даа бүгү делегейде ырлажып чоруур. А Эзир-Караның овур-хевири политиканың шын эвес угланыышкынындан когараан, шын дээш тынын салган маадырлыг чоруктуң символу болуп чоруур. А аңаа тураскааткан тураскаал дээрге бүгү Тывага репрессиялаткан кижилерге тураскаал-дыр.

«Эзир-Карам»
Баглаажынга баглап каарга,
Бажын саваар Эзир-Карам.
Байыр-наадым болган черге
Бажынга кээр Эзир-Карам.

Эзертээштиң баглап каарга,
Эң-не чараш Эзир-Карам.
Эрзин-Тестиң наадымынга
Эртип келир Эзир-Карам.

Чүгеннээштиң баглап каарга,
Чүдек чараш Эзир-Карам.
Чүс-даа аъттың чарыжынга
Шүглүп келир Эзир-Карам. (Соян Сандаңмааның ырызын Баир Аракчааның сактып бижээни-биле).

Алган дөзү:
Чооду Кара-Күске «Аътка тураскаал». Кызыл, 1995.
Чооду Кара-Күске «Эзир-Кара» // Центр Азии №10. – Кызыл, 2011. – март 18-24.
Самагалдай дугайында шүлүктер болгаш ырылар. Кызыл, 1993.
Монгуш Кенин-Лопсан. Тыва чаңчыл. Кызыл, 2010.
Чурук каасталгазы: Василий Балчый-оолдуу

#Тыва #тыва_улустуӊ_ыры #тыва_ырылар #Тува_в_песнях #песни_Тувы


Назад