БОТ-БОДУНГА ДУЗАЛАЖЫРЫ

  • просмотры: 51 |
  • 23 | Июль |2020

Тыва ёзуда шаг төөгүден бээр бот-бодунга дузалажыр чорук бир ёзулал болуп келген. Дузалажыр чоруктуң хевири янзы-бүрү болгулаар.
Хөй ажы-төлдүг өг чурттап орган болза, чоок-кавының бир шыырак кижизи бодунуң күзели-биле аңаа бир саар инекти сагдырып каар. Хөй ажы-төлдүг аңчы кижиниң өө турган болза, бир шыырак бай аңаа кончуг аътты берип каар. Ол аңчы аътты аңнаарда болгаш чорук кылырда хөлге кылыр. Ортумак чергениң байы болза, хөй ажы-төлдүг өгге саап ижер хойну азы өшкүнү берип каар чаңчыл турган.
Кээргээчел чорук дузалаар чоруктуң бир хевири бооп турган. Бодунуң чоок төрели азы таныыры кижиниң шыдалы хирелиг болгаш бертик-бежел болза, идикти болгаш тонну артыктап тургаш, шуут берип каар.
Черниң черинге бир аъттыг, бир чадаг кижи ужуражып келген дижик. Чадаг кижи кырган болгаш чедер чери ырак болза, ону ушкарып алгаш, аалынга чедирип каар турган. Арт кырынга ийи аъттыг кижи ужуражы берген дижик. Улуг кижиниң аъды булчуй берген болза, аныяк кижи эзерлиг аъдын дужуп бээр, кырган кижи ол аътты мунуп алгаш чоруун уламчылап чоруптар. Аныяк кижи аскак аътты мунуп алгаш, сүрүштүр калгыптар. Демги кырганның аалынга четкеш, бодунуң эзерлиг аъдын мунуп алгаш, чоруун уламчылап чоруптар чаңчыл турган.
Бир кадай уруун ашакка бээр дээш ширтек сырып орган болза, кожалары кадайлар четкилеп калгеш, ол ширтекти сырыжып бээр, оон ыңай ол уругнуң кедер хевин база дааражып бээр. Бир чорумал кижи оруктап кел чорда, бир аалдың дүк каккан даажы дыңналган болза, аъдының аксын ынаар ээй тырткаш, ол ажылга дузалажы бээр. Тыва ёзуда дүк каккан аалды оюп болбас, хырны аштай бээр дижир. Бир өг чанынга дүк сала берген дижик. Ооң сураан дыңнаан азы ону көрген кадайлар, аныяк кыстар ынаар чыглы бээр, хүннү бадыр дүк салчырынга дузалажыр.
Кыштагга бир кижи өдек коптарып чыткан дижик. Оруктап эртип бар чыткан аъттыг чорумал ынаар баргаш, ол кижиниң ажылынга дузалажыр, кургаг өдекти бир черге овааландыр бөлчүр, хой кажаазының иштинде көржеңин коптаржыр. Өдек бөлген, көржең коптарган болгаш кажаа туткан кижиге албан дузалажыр турган.
Шартылаалар эдип турда, бир ашак кижи бышкан арбайын хол кадыыры-биле кезип турган дижик. Ону кээргээн кижилер боттары-ла четкилеп келгеш, кырганның арбайын кесчип бээрлер.
Шык кыдыынга хензиг оолдуг ашак-кадай сиген сарааттап турган дижик. Оларның бараанын көрген кижи чорук кылып келгеш, амыр-менди солчуп, алгыш-йөрээлин салгаш, улуг сараатты тургусчуп бергеш, база катап чоруун кылып чоруй баар.
Уруг-дарыы чок шуваганчы кижи аараан болза, кожазы өглерниң уруглары хөөкүйнүң инектерин саап, кожазы эр улус чугаалажып алгаш, элчип-селчип карактажыр, ылаңгыя дүне када ону чааскаандырзын кагбас, үргүлчү чанынга олура хонар турган.
Улгаткан улустуң өө чуртка арткан болза, ону чоок-кавының шыырак оолдары чугаалажып алгаш, боттары-ла ынаалап алгаш, чаа чуртка көжүрүп эккеп каарлар, оон ыңай оларның оттулар ыяжын база белеткеп бээрлер.
Шаандагы шагның кырган тывалары боттарының чорта бээрин чарын салгаш, хуваанак салгаш азы коданчы ыдының аажы-чаңын көргеш, баш бурунгаар билип аптар дижир. Ыракта төрелинче бир кырганның сөс чедириксээнин бир аныяк кижи билип каан болза, кончуг аътты мунуп алгаш, кырганга дузалажыр, ыракта төрелинге сөстү чедирип бээри чаңчыл турган.
Бир аалга бир өгнүң иштинге өлүм-чидим болган болза, ол-ла чуртта чурттап турар өг-буле бүрүзү дузалажып келир, ижер суксунну болгаш чиир чемни боттары-ла чедирип бээрлер. Хууңда сүттуг-даа, хапта боорзактыг-даа, кечим шайлыг-даа кижи келир-ле, ажыг-шүжүгге таварышкан кожазынга бодунуң хире-шаа-биле дузалажыр. Дүне боорга эң улуг тоолчу чедип келгеш, кандыг назынның кижизи чок апарган болдур, аңаа тааржыр тоолду ыдып бээр.
Өгбелеривистиң биске арттырып берген чаагай чаңчылдарын, ёзулалдарын сагып чоруур болзувусса, кандыг-даа бергелерге торулбас бис, кандыг-даа аарыг-ажык, аш-чутту, хай-халапты ажып шыдаптар бис. Өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарын уламчылап, дузалажыр чорукка аныяк-өскенни кавайлыындан чаңчыктырып, быжыг туруштуг, кадык-чаагай, омак-хөглүг, ак сеткилдиг салгакчыларны кижизидээлиңер.

#Тыва #Тыватөп #Тыватоп #тывачаңчыл #тывачанчыл #улусчу_педагогика #тываёзу

Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва чаңчыл». Кызыл, 2010.