ЧЕР-ИЕ! Бо болза тываларның черге чалбарган сүзүк сөзү-дүр. Муң-муң чылдар дургузунда тыва чон малын өстүрер одарларлыг ховуларын, артышсыг тайгаларын, өгбелериниң сөөгүн салган чевеглерин, баглааш тургускан ак-ак өглер тиккен черлерин ыдыкшыдып база аңаа чүдүп чораан.
Черге чүдүүрү дээрге ажы-төлдү черин камгалаар, черге ынакшыыр болгаш көк дээр адаанга аас-кежиктиг, бай чурттаар кылдыр чажындан-на тура чаңчыктырары болур. Ынчангаш шаг шаандан тура тыва кижи буттарын көдүре аарак кылаштаар, довурак буртулатпас, черже кайы хамаанчок бистиг чүве кадавас, черже кайы-хамаанчок дүкпүрбес чораан. Кижиниң үш-үдүрүм дүкпүрген чараазынга аза-четкер тодуп, кижиден катап база чемиш манап, ол кижини кезээде эдерип чоруур апаар деп өгбелеривис чагыыр чораан.
Ол ышкаш, кайы-даа чоннуң культуразында чараа дүкпүрер чорук культурлуг нормаларга дүүшпейн турар. А тыва национал этикетте үй-балай черже чараазын дүкпүрери шуут хоруглуг. Эртемденнерниң бадыткап турары-биле кижиниң чараазында 300-500 хире янзы-бүрү вирустар болгаш бактериялар бар. Герпес, дифтерия, корь, краснуха, бешенство, туберкулез, гепатит, ангина, пневмония, грипп, ОРВИ болгаш оон-даа өске янзы-бүрү халдавырлыг аарыглар чараа таварыштыр бир кижиден өске кижиже көжүп чоруп турар.
Хоорайывыстың чараш хевирин үреп, автобус болгаш машина доктаар черлерге, бажыңнарывыстың дашты-иштин, кудумчуларын, селгүүстээр сесерликтеривисти базар чер чок кылдыр чараа дүкпүрүп каан черге бистиң-не ажы-төлүвүс бөмбүктеп, бужар чүвеге боражып, кадыкшыл талазы-биле баксырап турар таварылгалар чаңгыс эвес болгай.
Өг-бүлеге, хөй-ниити черинге бодун алдынарының ниити чурум сагылгазын хажытпайн чоруур болза, кижи каяа-даа эпчок байдалга таварышпас, чоруу чогунгур болур. Дүкпүртүнүп турар аныяк оолдарны болгаш кыстарны көөрге безин бужар. Салгалдарывыс Чер-иевисти хүндүлеп, хумагалыг болуп, чаа төрүттүнген чаштарның бирги базымнарын кылыр ыдык черивисти силиг тудуп, ниити культуравысты бурунгаарже хөгжүдээлиңер!
#Тыва #Чер_Ие #народная_педагогика #улусчу_педагогика #бурунгу_ужурлар #өгбелер
