Өгбелеривис кижиниӊ мага-боттуӊ кезектеринден башты тускайлап, аӊаа хамаарыштыр элээн хоругларны доктааткан. Оларныӊ аразында чаш уругларныӊ, ылаӊгыя эр кижиниӊ бажы-биле холбашкан кылып болбас чүүлдер хоругларныӊ мурнуу одуруун ээлеп турар. Ол дээрге – чаш кижиниӊ бажын кайы-хамаанчок суйбавас, үш хар четпээн уругнуӊ бажыныӊ дүгүн кыргып болбас, эр кижиниӊ бажынга дээп болбас дээн чижектиг база оон-даа өске хоруглуг чүүлдер хамааржыр. Ол чаагай чаӊчылдар муӊ-муӊ чылдар дургузунда хажыдыышкын чокка сагыттынып, чоорту кызыгаарын делгемчитпишаан, идик-хепче шилчип, тыва кижиниӊ бажынга кедип чоруур бөргү-биле холбаалыг сагыгларныӊ тыптырынга улуг салдарлыг болган. Ук сагыглар база хоруглар үе-дүптен биске кээп, та чеже ада-ызыгуур дамчаан төөгүлүг чүве.
Кандыг-даа чоннуӊ культуразында бөрт онза черни ээлевишаан, улустуӊ делегейже көрүүшкүнүн бодунче сиӊирип, чоннуӊ эртип келген төөгүлүг оруунуӊ херечизи болуп келген. Үениӊ агымынга чыгадып, төөгүнүӊ янзы-бүрү чадаларынга шажын-чүдүлгениӊ база төре херээниӊ салдары-биле тыва бөрт тускай хевиринче кирип, онза ылгавырлыг демдектер-биле байып, чоннуӊ эстетиктиг идеалдарыныӊ көрүнчүү болуп келген. Бөрт эдилекчизиниӊ социал байдалын, эрге-дужаалыныӊ чадазын, хар-назынын, шажын-чүдүлгезин тодаргайы-биле айтып, тус черниӊ агаар-бойдузунуӊ шинчизин көргүзүп чораан.
Тыва улустуӊ маадырлыг тоолдарында идик-хепти кончуг шынарлыг кара өңнүг торгудан даарап, тыва бөрттү үе-дүптен бээр үнелиг кылдыр санаттынып келген кара киш кежи-биле каастап, төлептиг маадырныӊ мага-бодунуң улуг чаагайын күштелдирерде ажыглап турган. Бөрт оран-делегейниӊ хевирин, чурумалдыг каас-чаражын, онза шинчизин бодунче сиӊирип, ыдыктыг бедиктерге, овааларга дөмейлештир шевер холдар-биле даараттынып, кижиниӊ хеп-сыныныӊ кол кезии болуп келген. Тыва кижиниӊ бөргү «сүлде» деп билиишкин-биле быжыг харылзаалыг болганда, бөргүн кайы-хамаанчок кедер база кам чок эдилээр болза, ээзиниӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ менди-чаагай шинчизи, мага-бодунуӊ кадыкшылы, аксыныӊ кежии чайлап, хей-аъды кудулай бээр деп өгбелеривис чагыы бар. Ынчангаш тыва кижи бөргүн кайы-хамаанчок ийлендир, доӊгайтыр октавас. Чаш кижиниӊ бөргүн хирлиг черге салбас, уруг-дарыг сылданы бээр. Өске кижиниӊ бөргүн оор ёзу-биле алыры хоруглуг турган. Төлеп чок чоруктуӊ түӊнели озал-ондак база өлүм-биле адакталыр деп өгбелеривис чагып чораан. Ооӊ ужурундан бурун өгбелеривис уругларны чажындан-на бөргүнге камныг болурунга өөредип эгелээр чорааны магатчок. Шажын-чүдүлгевисте бөрт аӊдарлырга кижи чок болур деп чугаа бар. Өгнүӊ эр ээзиниӊ бөргүн ыяап-ла дөрге камныг салыр чаӊчыл турган. Эр кижи өске черге чорааш бөргүн уштуп салыр таварылгада хамыкты мурнай арыг-силиг, бедик черни көрүп алыр. Ындыг чер чок таварылгада бөргүн ужулгаш, бодунуӊ хойнунга кончуг камныг салыр. Бурунгу тывалар бажынга бөргүн кедип алгаш саӊын салып, чажыын чажып, чер-чурт ээлеринге чалбарып, ачы-буян дилеп, чүдүүр чорааннар. Байырлал шинчилиг хемчеглерге база хүндүлүг аалчылар уткаанда тыва кижи бажынга бөргүн ыяап-ла кедип алыр турган.
Өгбелерниӊ эдилеп чорааны идик-хевин аныяк-өскен эктинге кедип, бажынга салып тура, бодунуӊ чону-биле, ооӊ амыдырал-чуртталгазы-биле үзүлбес харылзаазын уламчылап турарын медереп билип, чаагай чаӊчылдарын хажык чок сагып, национал хеп-сынын хүндүлээр болза эки. Тыва чоннуӊ материалдыг культуразыныӊ тураскаалы болур тыва бөртке хамаарышкан сагыгларны, хоругларны, эдилээр дүрүмнерни өөренип, ханы шинчилеп, кичээнгейге албышаан, бөргүӊерни чараштыр кедип, ону камныг эдилеп, аныяк-өскенге бөрттү эдилээри-биле холбашкан чаагай чаӊчылдарны суртаалдаарын күзээр-дир бис!
Чурук каасталгазы Василий Балчый-оолдуу
#Тыва #тыва_культура #тыва_хеп #чаңчыл #өгбелер #традиции #традиционная_одежда
