Тыва чоннуң ай чурагайы-биле уткуп сүзүглээр, эң-не арыг, ыдыктыг байырлалы — Шагаа байырлалы. Ооң төөгүзү, чаагай чаңчылдары дазылдары-биле үе-шагның ханызынче кирер. Тывага Шагаа байырлалы февраль 21-де моорлап келир. Ол тускай ыдыктыг аас-кежикти, кадыкшылды, тодуг-тогааны кыйгырар чурум-ёзулалдарлыг байырлал болуп турар.
Шагаа сөзүглери ?
ШАГАА – шаг-үениң солчуушкунун, эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал. Ооң сүзүглели – кижилерниң хей-аъдында, сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнде, бүгү-ле чаагай чүвени оштап күзээринде, Шагаада саң, чалама-даа, чажыг, чалбарыг-даа, амырлажыг-чолукшулга-даа шупту ындыг, бир-ле ужурлуг, сүзүглел уткалыг болур
СҮЗҮГЛЕЛ – ыдыкшылга, хей-аът. Кандыг-бир чүвени дээди утка-биле ыдыкшыды көөрү.
ХЕЙ-АЪТ – сагыш-сеткилдиң ужугуушкуну, тура-соруктуң көдүрлүүшкүннүг байдалы.
ЫДЫКШЫЛГА – кижиге эң эргим, чоок чүүлдерни, билиишкиннерни сеткилдиң ханызындан хумагалап, сүзүглеп көөрү.
ЧАЛБАРЫГ – бойдустан (октаргай-дээрден, оран-таңдыдан) чаагай кежикти күзеп дилээр езулал.
ЙӨРЭЭЛ – чаагай күзээшкин. Шагаада болза, оран-чурту, аал-ораны амыр-тайбың, азыраан малы хүр турарын күзээриниң езулалы.
ЧАЖЫГ – оран-бойдуска өргүлге. Шагаада ак сүт чемин 9 дээрге, Долаан бурганга, 9 таңдыга чажып өргүүр езулал.
КУРАЙ – кежик кыйгызы. Шагаа саңынга чыылган улус чалбарыг, йөрээлдер үезинде “Өршээ, Хайыракан” деп күзээшкиннер соон дарый “Ындыг-ла болзун, йөрээл доктаазын, чөп чедишсин, курай-курай!” деп езулаар.
САҢ – Шагааның сүзүлел одаа. 1. Саңны хүн үнүп орда кыпсыр. Ужуру – саң отка, хүнге чүдүлгениң ора-сомазы, артыышкыны. Кас демдек хүннүң сома демдээ (сүзүк демдээ) болур. 2. Саңга эң арыг, сүзүглел уткалыг “Тос аржаанның” бирээзи артыш, шаанакты салыр, ынчангаш саңның айдыс чыды, ыжы арыглакчы уткалыг. 3. Саңга ак чемниң дээжизи саржаг, чөкпек, ааржыны, эъттиң экизин (төш, чарын-даа) салыр, ооң-биле ол чоок-кавыда черлер ээлерин чемгерип сүзүглээри ол.
ЧАЛАМА – ийи чагының аразында хендирге баглаар ак, ак-көк, көк өңнүг дадаазын пөстер. Ындыг пөстерни аржаан бажынга азы арттарда овааларда курусук дээр ыяштарга баглап каанын база чалама дээр.
КУРУСУК – овааларда тургузуп каан чалама дадаазыннар (шаанда аът хылы) баглаар ыяш.
ТОС-КАРАК – чажыг чажар тос-карактыг сандан (сандан үнүш) ыяштан чазап кылган эдилел. Ужуру – 9 дээрге, Долаан бурганга , 9 таңдыга чүдүп сүзүглээри.
САГЫЫЗЫН – кижиниң хууда бодун камгалаар, бодунга ап чоруур сүзүглүглелдиг эдилели.
ЭЭРЕН – өг-өдек камгалаар кандыг-бир амытан дүрзүлүг сүзүглелдиг эдилел.
ДАГЫЛ – чула кыпсыр, үс-чар кудар хүлер, хола сава.
ЧУЛА – бурган чырыы дээр. Шагаа дүнезинде ол хып хонар ужурлуг.
МӨРГҮЛ КЫЛЫР, БҮДЭЭЛ БҮДЭЭР – шажынчы езулалдар. Шагаа үезинде лама сагылдыгларның чаа чыл ужурун ыдыкшыдып, ном-судурлардан номчуп, тускай сагып күүседир езулалы.
Алган дөзү: Чүлдүм Ч. М. Шагаам-сүзүглелим:төөгү, ужүрлар, оюннар, мөөрейлер, хөктүг-чугаалар. – Кызыл: ТР-ниң Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне типографиязы, 1999. – с. 157.
