Көжээ дээрге даштан кижи дүрзүзүн оюп сиилбип кааны болур. Тываның дэвискээринде даш көжээлер азы кижи көжээлер элээн бар. Кижи көжээлерни болза бистиң үениң беш чүс чылында, азы Тываның девискээринге эрте-бурунгу түрктерниң хаан төрелиг күрүнези турар шагда, кылгылаан болур. Ынчаарга бурунгу түрктерниң чүдүлгези кара чүдүлге, азы хамнаар чорук, бооп турар. Чер-черге көжээлерни дагыыры арай ылгалдыг турган. Көжээни чүгле хамнар дагып турган: аарыг-аржык болганда, кааң-халап болганда, маажым чорук күзээнде, өгбе чуртун эргээнде.

Көжээ дагаан черге эвээш санныг кижилер баар. Аштыг-чемниг болгаш арага-дарылыг баар. Көжээге чеде бергеш, ооң чиге мурнунга калбак ыяш салгаш, ооң кырынга дүлген эът, быштак, саржаг салыр.
Биеэ шагда дагылгалыг-даа, дагылга чок-даа көжээге карачал кижилер хол дегбес, оларның чанындыва безин чагдавас чораан. Хирезин бодаарга, бистиң бурунгу өгбелеривис көжээлерни карбаң холдардан камгалаар аргазын база таарыштыр бодап алган болгаш дагып чораан болгу дег. Көжээни бузар, турар болгаш боолаар чорук Тывага шуут хоруглуг турган.

Көжээни дагыыр чорук кара чүдүлге болгаш төөгүнүң тураскаалын камгалаар чорук-биле холбашкан турар, азы даш тураскаалды бурунгу тывалар өлүрткен маадырның сүнезини кылдыр көрүп, чүдүй бергенин херечилеп турар. Көжээ – тыва чоннуң ыдыктыг тураскаалы. Ынчангаш хамнар ону дагып чорааннар. Ам көжээ дагыыр сүзүглелди көжээни камгалаар буянныг херек кылдыр көөрүнче шаг-үе чыгадып келген.

Алган дөзү:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл (Тувинские традиции). Кызыл, 2017. – 360 а.
Чурук – С.И. Вайнштейн. Загадочная Тува. – Москва, 2009