«Эки дарган эргээн какпас, Уран кыс удазынга ораашпас»

XIX чүс чылдың төнчүзүнде ХХ вектин эгезинде демирден, алдын, мөңгүнден кылыгларны, эт-херекселди, янзы-бүрү каасталгаларны тыва ус-шевер дарганнар кылып, бүдүрүп турганнар.

«Дарган» деп тыва сөс, өске бүгү түрк-моол чоннарда дег, узаныкчы, демир-дестен кылыглар кылыр ус-шевер кижилерниң ады.

Тыва дарганнарны ийи бөлүкке хамаарыштырар: нарын дарганнар база кара дарганнар. Нарын дарганнар дээрге алдын-мөңгүнден янзы-бүрү каасталгалар, эдилелдер кылыр ус-шеверлер, ам болза, ювелирлер болур. А кара дарганнар чоннуң хүн бүрүде амыдыралынга ажыглаар эт-херекселин демирден кылыр ус-шеверлер-дир.

Ол үеде дарган кижи чон аразынга дыка улуг хүндүткелдиг чораан. Ооң ажылы хөлүн эрттир аар-берге, кызыл күжүн үндүрүп, ажыг дерин төп тургаш, онзагай уран-шевер каасталгаларны, эт-херекселди алдын-мөңгүн, хүлер, хола, демирден шуткуп-сиилбип, кылып чораан. Кижи болганы дарган болуп шыдавас, ол тускай чаяалга-дыр, ынчангаш дарганнарны оларның берге чымыштыг, уран-шевер ажылы дээш, чон дыка үнелээр турган.

Дарган кижиниң дериг-херекселинге шуут дээп болбас, бужартай бээр дээр. Ооң хөрүгүнден өске кижилер таакпы кыпсып болбас, ооң дөжү-масказынга өске улус дээп болбас.

Дарган кижиниң хүндүткелиниң дугайында Ф. Кон мынчаар бижээн: «Бир эвес дарган ажылдап орда, өгже улуг эрге-дужаалдыг кижи кирип келген болза, ол ажылын ара каггаш, ооң-биле мендилежири албан эвес, дарганның ажылы хүндүткелдиг». Шак-ла ындыг чүүлдү XIX вектиң ортаа үезинде В. Радлов алтайларга көрген. Ол «дарганнар каяа-даа улуг хүндүткелдиг-дир» деп демдеглээн.

Дарганнарның моол-түрк чоннарда онза хүндүткелдиг чораанын төөгү материалдары база бадыткап турар. Кыргыс чонда «даркан» деп сөс хары угда дарган биле эң-не хүндүткелдиг улуг кижи деп утканы берип турар. Дарганнарны хүндүлээр чаңчыл кыргыстарга бурун шагдан тура-ла турганын оларның улустуң аас чогаалдары бадыткап турар.

Ынчап кээрге, делегейниң барык-ла бүгү чоннары ус-шеверлерин, дарганнарын хүндүлээр чорааны моон илдең.

Алган дөзү:
1. Тувинская традиционная одежда / Р. Б. Ховалыг. – Новосибирск: Наука: НГОПО Союза писателей России, 2018. – Ар. 289-290.
2. Иллюстрированная этнография Тувы. Из собрания Минусинского регионального краеведческого музея им. Н.М. Мартьянова. – Абакан: ООО «Кооператив «Журналист», 2009. – Ар. 24 .