Саң салыр черниң арыг-силиг болуру чугула. Саңның одун кыпсыр кургаг ыяштарны баш бурунгаар белеткээр. Ол ыяштар чүгле дыттан азы пөштен болур. Чартыларның кургаан, дорт болгаш арыын, ында кымыскаяк, доос-кара дээн ышкаш амытаннар чогун ылавылап хынаар. Төрел бөлүктүң улуг назылыг кижизи саңның оду ёзулал төнмээнде өшпезин шыңгыы хайгаараар. Ёзулал үезинде өже берген саң багай демдек оштаашкыны деп санаттыннар. Саңның оду чер ээлеринге өргээн чемниң дээжизи төндүр хып каарынга чедир кывар ужурлуг.
Оваа дагаан черге саң одааның кажаазын үш-булуңчук, дөрт-булуңчук кылдыр азы чадырланчак хевирге-даа салып болур. Чыып үндүрүп каан саң одааның ортузунче саржагны баштады салгаш, чигир-чимис, арбай далганы, быжырган далган, боова-боорзактар дээн чижектиг чем дээжизин кагган соонда, өргүл чеминиң кырынга артышты салыр. Саң бүрүзүнге тывалар саржагны ыяап-ла ажыглап турар, дагылга ёзулалдары ол чокка эртпес – кедергей чугула чем болур. Артыш база саңның эң-не кол, чугула кезээ болур. Дагылга саңынче эъттен кылган аъш-чем аймаа эккээри күзенчиг эвес, ол черге хой өзеп болбас.
Саңны кыпсып турар кижи ыяап-ла хүнче көрүп алган турар ужурлуг. Өг-бүле бүрүзү дагылга ёзулалынга келирде, чер, суг, даг ээлеринге сөңнээр шимезин, аъш-чемин баш удур аңгы-аңгы саваларга белеткеп алгаш келир. Шайны ол черге хайындырып ап болур.
Саңны кыпсыпкан соонда, хам, лама, азы төрел бөлүктүң улуг назылыг кижизи чараш шаажаң аякка шимени куткаш, тос-карак-биле саң одунче ыдамнааш, оон хүн үнер чүктен эгелеп долгандыр чажар. Ынчан ол чайгаар келген чалбарыгларын чугаалавышаан, Чеди-Хаан сылдыстарынче, Айже, кожуун-сумунуң бедик тайга-сыннарынче, ада-өгбелериниң хонаштарының чүгүнче шимезиниң үстүн өргүүр. Ооң соонда катап саңга ээп келгеш, чаа хайынган сүттүг шайын ыдамнап, өргүл чажыын уламчылаар. Хам, лама азы улуг назылыг кижи чажыг чажып турда, долгандыр турар улус база оран-таңды ээлеринге, от-көзүнге тейлеп чалбарыыр. Камгалал дилээр.
Саңны хам-даа, лама-даа азы төрел бөлүктүң улуг назылыг кижизи-даа салып болур. Лама кижи судурун номчуур. Хам алганыр. Улуг назылыг кижи чер, суг, даг ээлеринге чалбарып, камгалал дилээр.
Саң салыр ёзулал эрткен соонда, чыылган улус арткан аъш-чеминиң дээжизин чооглап, аъштанып-чемненгеш, дагылганың оюн-тоглаалыг болгаш байырлыг кезээнче кириптер: ырлап-шоорлап, кожамыкка адааннажыр, мөгелерни хүрештирер, чүгүрүк аъттарны чарыштырар, ча адар. Шүүлген мөгеге болгаш мерген адыгжыга хүндүлүг аттарны тывыскаш, эрткен аъттың мойнунга ак кадакты баглап, ыры-йөрээлдерни салыр.
Алган дөзү:
Ч. К. Ламажаа. Тувинские обряды дагылга. // Этнографическое обозрение, 2021.
Н. Д. Сувандии, Ч. К. Ламажаа. Дагылга. Кызыл, 2021.
М. Б. Кенин-Лопсан. Тыва чаңчыл. Кызыл: Новости Тувы, 2000.