Тыва чон шаг-шаандан бээр-ле дүмбей, бүдүүлүк эвес, а сайзыраңгай, депшилгелиг чораан деп чүвениң барымдаалары хөй. Оларның санынга тыва улустуң байлак аас чогаалын, Тыва дугайында төвүт, моол дылдарда бижиттинген номнарны, көжээлерде бижиктерни, Аржаан базырыындан тыпкан чүүлдерни, бүдүн делегейни кайгадып магадаткан каргыраа-хөөмейни чижекке ап, адаарга-ла четчир.
Тываларның сагыш-сеткил культуразының бедиин, онзагайын аңаа сөөлгү ийи чүс чыл иштинде кээп турган аян-чорукчулар, эртемден, шинчилекчилерниң демдеглелдери болгаш ажылдары бадыткап турар. Тыва улус-биле таныжып, амыдырал-чуртталгазын өөренип тургаш, оларның бир дугаар эскерген чүвези — тываларның уругларга ынаа. Ажы-төлдү бодунуу, өскении деп ылгавас. Шуптузун чаңгыс аай ажаар-тежээр, чемгерер, карактаар. Шуптузунга дески эвилең-ээлдек. Херек апарганда, камгалаар, хай деп ужур-чурумга өөредир улус болган.
Ол өскээртен келген улуска Тывада өскүс, кагдынган, түреп чоруур ажы-төл чок ышкаш болган. Ук чон төрелдериниң өскүс чыдып калган ажы-төлүн кагбайн, көрүп карактаарын, бодунуу-биле дөмей чассыдарын, ажыл-ишке өөредирин шинчилекчилер чоорту билип, ону кайгамчык ховар, кижи сагыжынга турбаан (феномен) чүве-дир деп демдеглээннер.
Ындыг байлак төөгүлүг, чаагай сеткилдиг улус черден үнүп, дээрден дүжүп келбээн. Олар чогуур кижизидилгени өг-бүлезинге алганнар. Моон алгаш көөрге, ада-иениң, төрелдерниң, өгбелерниң суртаал-өөредииниң уругларга салдары тускай сорулгалыг, уг-шиглиг турганы иле. Биргээр чугаалаарга, тыва өг-бүле бурун шагдан бээр:
1. Ажы-төлдү ажыл-иштиң аргаларынга өөредип, күш-ажылга чаңчыктырып, эки аажы-чаңныг кылдыр кижизидип чораан.
2. Уругларның сөс-домаан, угаан-медерелин сайзырадып, чоннуң амыдыралының аайы-биле хүн бүрүде хереглеттине бээр билиг-дуржулгага өөредип турган. Чижээ, сагынгыр-тывынгыр болурунга, чараш чүүлдерни эскерип көөрүнге, ада-иезинге, төрелдеринге, эш-өөрүнге эвилең-ээлдек, дузааргак болурунга өөредири черле албан турган.
3. Уругларга эки салдар чедирер чараш чүүлдерни эскерип, кижизидилгеге ажыглап чораан. Чижээлээрге, долгандыр турар бойдустуң чылдың дөрт үезинде көстүр хуулгаазын чаражы, чоннуң уран чүүлү, ёзу-чаңчыл байырлалдары, аас чогаалы, шажын-чүдүлгези, каас-шиник эдилелдери, идик-хеви. Оларны эскерип, магадап, чарашсынып билир кылдыр сургап, көргүзүп база боттары ону бүдүрер мергежилдиг болурунга өг-бүлеге өөредип келген.
4. Элдээртир, сургаар, дорт чугаалаар, хоруур аргаларны ажыглап тургаш, уругнуң угаан-медерелин, чурумун эдип-чазап, быжыг тура-соруктуг кылдыр кижизидип турган.
Өг-бүле уругну чүгле кижизидери-биле кызыгаарлаттынмас. Херек апарганда, ажы-төлдү эде кижизидер, эдип сургаар. Бот-кижизидилгеге чедирип, бодунуң чедер-четпезин билир, багай чаңчылдан адырлыр күзелдиг, бодун башкарып билир кижи кылып каар.
Алган дөзү: С.Б.Оюн, А.К.Ооржак “Тыва өг-бүле
педагогиказы”, Кызыл, 2018.
