ТЫВАНЫ КАШ АМБЫН НОЯН ЧАГЫРЫП КЕЛГЕНИЛ?

Тываны 1763 чылдан 1921 чылга чедир он үш амбын ноян чагырып келген. Амбын нояннар Тываның бүгү кожууннарының дээди чагырыкчылары. Олар дивизия командири эргелиг, мээрең-чаңгы дужаалдыг, кызыл шуру чиңзелиг, 8 бичии тукчугаштыг улуг кызыл туктуг, чес таңмалыг турганнар.

Амбын ноянның бирги дузалакчызы – кожуун чалаңы бүгү кожуннарга хамаарышкан айтырыгларны харыылаар (кожууннар нояннары база амбын ноянның бирги дузалакчылары болур). Таңма чериниң, азы чызаанның чагырыкчызы албан-дужаал айтырыгларын, мээрең – суд, иштики болгаш даштыкы харылзаалар айтырыгларын, хаалар – хүн бүрүнүң даалгаларын күүседир хүлээлгелиглер. Амбын ноянга ээлчег аайы-биле кожуун бүрүзүнден он-он янзы-бүрү эргелиг кижилер бараан болуп турганнар.

Баштайгы үш амбын ноян моол кижилер турган, артканнары тывалар.

Бир дугаар тыва амбын – ДАЖЫ (1786-1789 ч.ч.),

оон соонда ДАНЗЫН (1789-1792, Дажының оглу),

СЕДЕНБАЛ (1792-1814, Данзынның дуңмазы),

БАДЫЖАП (1814-1823, Седенбалдың оглу),

ЛАМАЖАП (1823-1863, Бадыжаптың дунмазы),

ШЫНДАЗЫН (1863-1865, Ламажаптың дуңмазы),

ѲЛЗЕЙ-ОЧУР (1865-1899, Шындазынның оглу),

КОМБУ-ДОРЖУ (1899-1915, Ѳлзей-Очурнуң оглу),

ИРГИТ АГБААН-ДЕМЧИ (1915-1916, ону орус комиссар Григорьев күш-биле дүжүлгеге олурткан, ызыгуур салгаан амбын нояннарның тѳрел-бѳлүүнге хамаарылга чок кижи),

СОТНАМ-БАЛЧЫР (1916-1921, Комбу-Доржуннуң оглу) олар амбын нояннар бооп келгеннер.

Амбын нояннарның чагыргазының үезинде кожууннар аразында харылзаалар быжыккан. Тыва улус тускай девискээрлиг, культуралыг, дылдыг, чаңчылдарлыг чаңгыс аай чон кылдыр тѳнчү хевирлеттинген.

 

Алган дөзү: Ю. К. Дарбаа. Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы. – Кызыл, 2000. – А. 14.