Шагаа байырлалындан тыва кижи бүрүзүнүң чуртталгазынга чаа үе-шаг эгелээр. Шупту байырлалдарда ышкаш, ооң база бир-ле чугула кезээ чем чооглаары болур. Шупту көшкүн чоннар дег, Тывалар база чаа чылдың чемин эрте-ле белеткеп эгелей бээр. Тывалар сооктуң дүжерин манап алгаш, эътти белеткеп, доңуруп алыр чораан. Л. П. Потаповтуң бижип турары-биле алырга, доңурар эъдин өг-бүле бүрүзү кыштагже көжерин...Read More

Өгнүң хүндүткелдиг черге – дөрге, Бурган ширээзинниң мурнунга, кол нуруузунда, сүттен кылган, тываларның адаары-биле ак чемни салыр чораан. Сүт – ыдыктыг чем. Шагаа үезинде сүттен кылган аңгы-аңгы чемнер турган. Оларга сүттүг шай, саржаг, өреме, ааржы, курут болгаш быштактың янзы-бүрү хевирлери – шөйген быштак, кыскан быштак болгаш оон-даа өскелери хамааржыр чораан. Чаа чылдың бир онзагай чаагай...Read More

Сүттен аңгыда, үнүштен кылган чемнерни – арбай далганын, чиңге-тарааны, кызыл-тасты элбээ-биле кылырын кызыдып чораан. Арбайдан, чиңге-тараадан, кызыл-тастан янзы-бүрү чем кылып турган. Чижээлээрге, кажаңны (каржаңны) хооруп каан кызыл-тасты азы арбайны согааш-балага соктааш, аът-казы биле (азы хой ужазының чаа-биле, тарбаганның үзү-биле) холааш, чочактап каан чемни салыр. Арбай, чиңге-тараа, кызыл-тастан кадык кылып, сүттүг шайны, өремени, саржагны холуп алыр...Read More

Шагаа в ходе своей эволюции претерпел немало изменений, в том числе и кардинального характера, связанного, прежде всего с такой мировой религией как буддизм. Одной из традиций, связанной с буддизмом, является стремление людей не ложиться спать, поскольку полагали, что в новогоднюю ночь свои владения будет объезжать Защитница буддийской веры, тибетское название которой Палден Лхамо, и примет...Read More

Издревле тувинцы возжигали ритуальные костры саң в знак благодарности и уважения духам-хозяевам. Обряд «саң салыр» является древним, потому очень важной и особой частью празднования Шагаа. Под обрядом «саң салыр» понимается возжигание ритуального костра, место установления которого предварительно тщательно очищается. Его, как правило, устанавливают на возвышенном и чистом месте, на восточной стороне. Дрова или палочки, которые...Read More

Бүдүү хүнүнде бок, довурак-биле холбашкан ажыл кылбас ужурлуг. Эрги сан-биле 29-туң хүнүнге чедир хамык чүүлүн аштап, арыглап, идик-хевин чуп алган турар ужурлуг. Ол хүн чүгле Шагааның аъш-чемин белеткээр, үүжезин чазып, эът-чемин быжырар, чулазын белеткээр, хөөрге таакпызын, чаа идик-хевин белеткээр чижектиг ажылын кылган соонда, кежээзинде бүдүүлээр ёзулал эгелээр. Шаг шаанда Лхам дээр бурган Шагаа айның бир...Read More

Кандыг-даа чон чурттап орар чер-девискээрлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр хүндү ёзулалдыг болур. Тыва чон эрте-бурун шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга, Азия диптиң төвүнге чурттап чораан. Ада-өгбениң биске арттырып каан эң улуг байлаа – тыва дыл, ынчангаш чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып хүндүлел ёзулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг...Read More

Төрел бөлүктүң тускай ады тыва кижиниң бодунуң допчу намдарын хандыр билип алырынының бир аргазы болур. Шаандагы шагда тыва кижи авазының адын адавас чораан, ынчаарга адазының адын болгаш укталган төрел аймааның адын адаар чаңчылдыг чораан. Черниң черинге чораан тыва кижи бир танывазы кижиге ужуражып келгеш, чугаалажып таныжар. Кымның оглул азы кымның кызыл деп айтырган болза, «Монгуш...Read More

Төрел аттарны адаары чон бүрүзүнге онзагай ылгалдыг болгаш ужур-уткалыг. Тыва дылда төрел аттарны шын адаары дээрге хүндүлел ёзулалдарның дээди хевири болур. Авазының акызын даай дээр. Бир эвес сыр танывази кижи өске кижини «даай» дээн болза, мугулай чорук болур. «Даай кижиге дегбес, холу сирилээш апаар» деп үлегер домак бар. Даай дээрге кончуг хүндүткедиг ат. Шаандагы тываларның мындыг...Read More

Өг-бүле туткан кижилерниң аттарын чыскаай көргүскени: 1. акый; 2. чаавай; 3. угбай; 4. честей; 5. даай; 6. күүй; 7. даай-авай; 8. оглу; 9. кенни, келин; 10. уруу, кызы; 11. күдээ – күдээзи, хүреген – хүрегени; 12. каты; 13. кат-иези; 14. бег, бээ; 15. кунчуг, кунчуу; 16. бажа, бажазы; 17. чуржу, чуржузу; 18. душтуу, душтук, душтук...Read More